DOI Artikel:
Żukowski, Jacek: Kryptoportrety polskich władców w malarstwie sakralnym XVII i XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.18668#0199
KRYPTOPORTRETY POLSKICH WŁADCÓW W MALARSTWIE SAKRALNYM XVII I XVIII WIEKU
193
26. Matka Boska Różańcowa, fragment, 27. Adoracja Najświętszego Sakramentu, fragment,
olej, deska, 1. poł. XVII w., olej, płótno, ok. 1645,
kościół parafialny w Mikołajewicach koło Lutomierska. fara w Krośnie. Fot. autor
Fot. autor
Jana można również zaobserwować na płótnie Adoracja Imienia Jezus pod postacią Dzieciątka przez
Kościół tryumfujący, walczący i cierpiący w kościele pobernardyńskim w Grodzisku Wielkopolskim125.
W ekspozycji stałej Muzeum Narodowego w Poznaniu prezentowana jest dwustronna chorągiew z prze-
łomu XVII i XVIII w. (nr inw. MNP Mp359), na której awersie rozpoznajemy charakterystyczną figurę
króla Jana, kryjącego się wraz z dworem pod połami płaszcza Matki Boskiej Dobrej Opieki. Przez wiele
lat typ monarchy o rysach nawiązujących do fizjonomii Sobieskiego funkcjonował w prowincjonalnym
malarstwie sakralnym jako ideowy szablon polskiego władcy wraz z cesarzem dowodzącego Kościołem
walczącym. Z czasem przekształcił się w mniej lub bardziej stypizowaną matrycę króla-S armaty, repre-
zentującego wobec Transcendencji cały świecki stan szlachecki126.
Równolegle, choć nieco opornie, upowszechniały się wyobrażenia odwołujące się do bogatej ikono-
grafii dynastii saskiej, pielęgnującej zasady propagandy politycznej także na styku sacrum i profanum.
August II został sportretowany aWantica na obrazie Adoracja Opatrzności Bożej w miejscowości Tychnowy
koło Kwidzyna127. Ukazanie adoranta w antykizowanym kostiumie rzymskim było w obrębie konwencji
ewenementem. Oprócz codziennego ubioru „urzędowego", najczęściej stosowano w owych wypadkach
konwencję nawiązującą do schematu miles christianus, ukazując modela w zbroi i płaszczu królewskim
albo w kapie koronacyjnej, bądź uciekano się do pełnych szat koronacyjnych, kapy, dalmatyki, alby itd.128.
August III dumnie spogląda z płótna pochodzącego ze Swiniar koło Kłecka (il. 21, na odwrocie wizerunek
125 Moisan-Jabłońska, Obrazowanie walki..., s. 39, il. 2.
126 Bardziej schematyczne wizerunki pary królewskiej dostrzegamy m.in. na obrazie wieńczącym neogotycki ołtarz w kościele
parafialnym w Wilczynie Matka Boska Szkaplerzna w Płaszczu Opiekuńczym, na malowidłach z miejscowości, takich jak Czarnorzeki,
Złotów, Uście Gorlickie (Obraz Matki Boskiej Dobrej Opieki, olej, płótno, 1690, kaplica cmentarna, karta NID nr NSX000004706, opr.
R. В г у к o w s к i). Jeszcze bardziej konwencjonalną - żeby nie powiedzieć sztampową - formą charakteryzuje się pośmiertna podobizna
triumfatora wiedeńskiego w Gidlach (Adoracja Dzieciątka Jezus, olej, płótno, deska, ok. 170 x 110 cm, kościół Dominikanów, obraz
w ołtarzu bocznym św. Ignacego Loyoli, karta NID, орг. A. P i e s i o), Skierniewicach (feretron z obrazem Matki Boskiej Różańcowej,
olej, deska, wys. 150 cm, kościół św. Jakuba, karta NID nr SKX 000002451, орг. K. Ledóchowska)i wiele ikon w zbiorach Muzeum
Historycznego w Sanoku i Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu (np. słynna ikona Matki Boskiej „Pokrow" z Wojkowej). W ów nurt
wpisać można podobiznę władcy na obrazie Matki Boskiej Szkaplerznej z Topoli Królewskiej koło Łęczycy (olej, płótno, wys. 160 cm,
l. połowa XVIII w., karta NID nr PLX000002331, орг. I. Popławska). Nota bene, dolna scena z papieżem, cesarzem i Janem III
została tu skopiowana z miedziorytu Matka Boska adorowana przez dostojników świeckich i duchownych, rytowanego w warsztacie
Strachowskich we Wrocławiu przed 1720 г., H. P i e ń к o w s к a, Ikony sądeckie XVII i XVIII w. (ze zbiorów Muzeum w Nowym Sączu),
„Rocznik Sądecki", 12, 1971, s. 573-618, tu: 598, il. 23; Т. С h r z a n o w s к i, M. К о г n е с к i, Sztuka ziemi krakowskiej, Kraków 1982,
s. 450, il. 286; Moisan, Szafranie с, Maryja Orędowniczka..., s. 43, il. 41; M.P. Kruk, Ikony Matki Boskiej Opieki (Pokrow)
w zbiorach krakowskich a problem aktualizacji historycznej, [w:] Zachodnioukraińska sztuka cerkiewna, t. 2, Łańcut 2004, s. 343-362;
Golonka, Żmudziński, Mecenat kulturalny i artystyczny paulinów..., il. 60, kat. IV/4.
127 Adoracja Opatrzności Bożej, olej, płótno, 170 x 85 cm, ołtarz główny w kościele parafialnym w Tychnowach koło Kwidzyna,
karta NID nr ELX 000002997, орг. B. Roi. W ołtarzu bocznym kościoła św. Jakuba w Toruniu dostrzegamy raczej jedynie ideowe
nawiązanie do fizjonomii Augusta II.
128 Chro ś с i с ki, op. cit., s. 96-105.
193
26. Matka Boska Różańcowa, fragment, 27. Adoracja Najświętszego Sakramentu, fragment,
olej, deska, 1. poł. XVII w., olej, płótno, ok. 1645,
kościół parafialny w Mikołajewicach koło Lutomierska. fara w Krośnie. Fot. autor
Fot. autor
Jana można również zaobserwować na płótnie Adoracja Imienia Jezus pod postacią Dzieciątka przez
Kościół tryumfujący, walczący i cierpiący w kościele pobernardyńskim w Grodzisku Wielkopolskim125.
W ekspozycji stałej Muzeum Narodowego w Poznaniu prezentowana jest dwustronna chorągiew z prze-
łomu XVII i XVIII w. (nr inw. MNP Mp359), na której awersie rozpoznajemy charakterystyczną figurę
króla Jana, kryjącego się wraz z dworem pod połami płaszcza Matki Boskiej Dobrej Opieki. Przez wiele
lat typ monarchy o rysach nawiązujących do fizjonomii Sobieskiego funkcjonował w prowincjonalnym
malarstwie sakralnym jako ideowy szablon polskiego władcy wraz z cesarzem dowodzącego Kościołem
walczącym. Z czasem przekształcił się w mniej lub bardziej stypizowaną matrycę króla-S armaty, repre-
zentującego wobec Transcendencji cały świecki stan szlachecki126.
Równolegle, choć nieco opornie, upowszechniały się wyobrażenia odwołujące się do bogatej ikono-
grafii dynastii saskiej, pielęgnującej zasady propagandy politycznej także na styku sacrum i profanum.
August II został sportretowany aWantica na obrazie Adoracja Opatrzności Bożej w miejscowości Tychnowy
koło Kwidzyna127. Ukazanie adoranta w antykizowanym kostiumie rzymskim było w obrębie konwencji
ewenementem. Oprócz codziennego ubioru „urzędowego", najczęściej stosowano w owych wypadkach
konwencję nawiązującą do schematu miles christianus, ukazując modela w zbroi i płaszczu królewskim
albo w kapie koronacyjnej, bądź uciekano się do pełnych szat koronacyjnych, kapy, dalmatyki, alby itd.128.
August III dumnie spogląda z płótna pochodzącego ze Swiniar koło Kłecka (il. 21, na odwrocie wizerunek
125 Moisan-Jabłońska, Obrazowanie walki..., s. 39, il. 2.
126 Bardziej schematyczne wizerunki pary królewskiej dostrzegamy m.in. na obrazie wieńczącym neogotycki ołtarz w kościele
parafialnym w Wilczynie Matka Boska Szkaplerzna w Płaszczu Opiekuńczym, na malowidłach z miejscowości, takich jak Czarnorzeki,
Złotów, Uście Gorlickie (Obraz Matki Boskiej Dobrej Opieki, olej, płótno, 1690, kaplica cmentarna, karta NID nr NSX000004706, opr.
R. В г у к o w s к i). Jeszcze bardziej konwencjonalną - żeby nie powiedzieć sztampową - formą charakteryzuje się pośmiertna podobizna
triumfatora wiedeńskiego w Gidlach (Adoracja Dzieciątka Jezus, olej, płótno, deska, ok. 170 x 110 cm, kościół Dominikanów, obraz
w ołtarzu bocznym św. Ignacego Loyoli, karta NID, орг. A. P i e s i o), Skierniewicach (feretron z obrazem Matki Boskiej Różańcowej,
olej, deska, wys. 150 cm, kościół św. Jakuba, karta NID nr SKX 000002451, орг. K. Ledóchowska)i wiele ikon w zbiorach Muzeum
Historycznego w Sanoku i Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu (np. słynna ikona Matki Boskiej „Pokrow" z Wojkowej). W ów nurt
wpisać można podobiznę władcy na obrazie Matki Boskiej Szkaplerznej z Topoli Królewskiej koło Łęczycy (olej, płótno, wys. 160 cm,
l. połowa XVIII w., karta NID nr PLX000002331, орг. I. Popławska). Nota bene, dolna scena z papieżem, cesarzem i Janem III
została tu skopiowana z miedziorytu Matka Boska adorowana przez dostojników świeckich i duchownych, rytowanego w warsztacie
Strachowskich we Wrocławiu przed 1720 г., H. P i e ń к o w s к a, Ikony sądeckie XVII i XVIII w. (ze zbiorów Muzeum w Nowym Sączu),
„Rocznik Sądecki", 12, 1971, s. 573-618, tu: 598, il. 23; Т. С h r z a n o w s к i, M. К о г n е с к i, Sztuka ziemi krakowskiej, Kraków 1982,
s. 450, il. 286; Moisan, Szafranie с, Maryja Orędowniczka..., s. 43, il. 41; M.P. Kruk, Ikony Matki Boskiej Opieki (Pokrow)
w zbiorach krakowskich a problem aktualizacji historycznej, [w:] Zachodnioukraińska sztuka cerkiewna, t. 2, Łańcut 2004, s. 343-362;
Golonka, Żmudziński, Mecenat kulturalny i artystyczny paulinów..., il. 60, kat. IV/4.
127 Adoracja Opatrzności Bożej, olej, płótno, 170 x 85 cm, ołtarz główny w kościele parafialnym w Tychnowach koło Kwidzyna,
karta NID nr ELX 000002997, орг. B. Roi. W ołtarzu bocznym kościoła św. Jakuba w Toruniu dostrzegamy raczej jedynie ideowe
nawiązanie do fizjonomii Augusta II.
128 Chro ś с i с ki, op. cit., s. 96-105.