DOI article:
Żukowski, Jacek: Kryptoportrety polskich władców w malarstwie sakralnym XVII i XVIII wieku
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.18668#0200
194
JACEK ŻUKOWSKI
św. Józefa). W zachowanym materiale dominują jednak ujęcia stypizowane, wzorowane na ikonografii
przedostatniego króla elekcyjnego lub jedynie swobodnie nią inspirowane129.
Na pierwszy rzut oka rysy Stanisława Leszczyńskiego można by rozpoznać wśród świeckich wiel-
możów ukazanych na ikonie Matka Boska Pokrov w cerkwi w Bobrówce w powiecie jarosławskim.
Najprawdopodobniej mamy tu jednak do czynienia z kanonicznym typem opartym jeszcze na wizerunku
cara Piotra I130. Do naszych czasów przetrwał natomiast portret in assistenza Stanisława Augusta Ponia-
towskiego w Wysokim Kole131. Zamyka on długie trwanie zwyczaju literalnie wręcz obrazującego sojusz
ołtarza z tronem.
PSEUDOPORTRETY I WIZERUNKI STYPIZOWANE
Podobizny adorantów oczywiście nie zawsze miały charakter ujęć portretowych sensu stricto. Zgodnie
z platońką i średniowieczną tradycją, opartą na realizmie pojęciowym, wiele z nich nosi znamiona pseu-
do- czy preportretów, wizerunków typizowanych, bardziej „oznaczających" niż „przedstawiających", czy
wręcz portretów umownych132. W malarstwie 1. połowy XVII w., obok licznych, bezsprzecznych portretów
Zygmunta III i jego następców na polskim tronie, stajemy w obliczu mnogich wyobrażeń niepoddających
się jednoznacznej kwalifikacji. Odnośnie do pierwszego z Wazów, oprócz obiektów z miejscowości takich
jak Dłużec koło Olkusza133, czy wymienione już Goręczyno, przykładem wspomnianej tendencji jest mię-
dzy innymi okazałe płótno w kolegiacie św. Małgorzaty w Nowym Sączu Adoracja Trójcy Świętej (1620),
kryjące intrygujący konterfekt Zygmunta III, plasujący się na granicy kryptoportretu i pseudoportretu134.
Kompozycja tego obrazu wotywnego księdza Stanisława Wcianeckiego okazuje się ciekawym rozwinięciem
oraz transpozycją w duchu spuścizny Dolabelli schematu Mater Misericordiae z ideą Marii Obrończyni
przed zarazą oraz adoracją Trójcy Świętej.
Z pseudoportretem Władysława IV in assistenza mamy do czynienia w wypadku obrazu Matka Boska
Różańcowa w asyście św. Dominika i św. Katarzyny Sieneńskiej z miejscowości Szerzyny koło Jasła135,
powstałego w 1634 r. (il. 22). Niedysponujący aktualnym wyobrażeniem monarchy autor opierał się
prawdopodobnie na wizerunku królewicza Władysława z około 1605 г., jedynie odpowiednio „postarzo-
nym". Za tą hipotezą przemawiają między innymi przedawnione szczegóły kostiumowe: pąsowe pludry
z motywem pawich oczu, lamowany złotem kolet z króciutką baskiną, cielisty kabat przetykany złotą
nicią, wykładany kołnierz „waloński" czy zarzucony na ramiona krótki płaszcz w odcieniu paonazzo.
129 Tak należy zdefiniować wyobrażenia Augusta III na obrazie Matka Boska z Dzieciątkiem w Orzechowie koło Wąbrzeźna (olej,
płótno, ołtarz główny, karta NID nr ТОХ000002217, орг. M. Kornecki), feretronie z Szczawnicy-Szlachtowej w powiecie nowo-
tarskim (z obrazami Najświętszej Panny Marii Dobrej Opieki i św. Rodziny, tempera, płótno, deska, 100 x 70 cm, kościół NP Marii
Pośredniczki, dawna cerkiew greckokatolicka Opieki N.P. Marii, karta NID nr NSX 000004440, opr. F. Kornecka), obrazie Matki
Boskiej Dobrej Opieki z Boguszy w powiecie nowosądeckim (tempera, deska, 122 x 72 cm, 1726, kościół Królowej Ruskiej, dawna
cerkiew pw. św. Dymitra, karta NID nr NSX 000000295), ikonie typu Pokrov z Mochnaczki Niżnej (olej, deska, 110 x 75 cm, połowa
XVIII w., dawna cerkiew św. Michała Archanioła, karta NID nr NSX 00000225, орг. M. Kornecki) oraz na obrazie w Bliznem
(Rzeszowskie).
130 Matka Boska Pokrov, ołtarz boczny prawy w cerkwi pw. Wniebowstąpienia w Bobrówce, tempera, deska, 115 x 65 cm, karta
NID nr PRX000000103. Na temat analogicznego zjawiska w ikonie białoruskiej: M. J a n о с h a, Obraz życia codziennego i praktyk
liturgicznych Wielkiego Księstwa Litewskiego w ikonie białoruskiej, [w:] Iskïlmès Ir kasdienybè Lietuvos Didźiojoje Kunigaikśtysteje
ir jos kontekstuose: Célébrations and Everyday Life in The Grand Duchy of Lithuania and its Context, seria Acta Academiae Artium
Vilnensis, t. 54, Vilnius 2009, s. 108-122.
131 Moisan, Szafranie с, Maryja Orędowniczka..., s. 37-38, il. 28.
132 Na temat dwóch ostatnich kategorii: E. Łomnicka-Żakowska, Grafika portretowa epoki saskiej w Polsce w relacji
z późnobarokową grafiką europejską, Warszawa 2003, s. 9-14.
133 Predella ze sceną Hołdu Trzech Króli w ołtarzu bocznym lewym, tempera, deska, 35 x 80 cm, kościół parafialny w Dłużcu,
Karta NID nr KAX000001233.
134 Olej, płótno, szer. 450 cm. Obraz pochodzi z drewnianego kościoła filialnego w Chełmcu; w kolegiacie od 1942 r. M. Gęba-
rowicz przypisał go malarzowi cechu krakowskiego Wawrzyńcowi Cieszyńskiemu, uczniowi Dolabelli. Przekonanie o przedstawieniu
pod postacią księcia uwieńczonego mitrą i okrytego gronostajowym płaszczem osoby przyszłego Władysława IV jest nieporozumie-
niem, podobnie jak wiązanie z postacią cesarza wspomnianego wizerunku króla Zygmunta, Gębarowicz, „ Mater Misericordiae"...,
s. 60-64, il. 52; L. M i g r a ł a, Bazylika św. Małgorzaty w Nowym Sączu, Nowy Sącz 2000, s. 72-73; Karta NID nr NSX100002784,
opr. M. К u m o r o w i с z.
135 Obraz pochodzący z XVI-wiecznego kościoła spalonego w 1933 г., stanowił pierwotnie zasuwę do obrazu Matki Boskiej
Niepokalanego Poczęcia z XVI w., karta NID nr ТАХ0000028212, opr. W. P u g e t.
JACEK ŻUKOWSKI
św. Józefa). W zachowanym materiale dominują jednak ujęcia stypizowane, wzorowane na ikonografii
przedostatniego króla elekcyjnego lub jedynie swobodnie nią inspirowane129.
Na pierwszy rzut oka rysy Stanisława Leszczyńskiego można by rozpoznać wśród świeckich wiel-
możów ukazanych na ikonie Matka Boska Pokrov w cerkwi w Bobrówce w powiecie jarosławskim.
Najprawdopodobniej mamy tu jednak do czynienia z kanonicznym typem opartym jeszcze na wizerunku
cara Piotra I130. Do naszych czasów przetrwał natomiast portret in assistenza Stanisława Augusta Ponia-
towskiego w Wysokim Kole131. Zamyka on długie trwanie zwyczaju literalnie wręcz obrazującego sojusz
ołtarza z tronem.
PSEUDOPORTRETY I WIZERUNKI STYPIZOWANE
Podobizny adorantów oczywiście nie zawsze miały charakter ujęć portretowych sensu stricto. Zgodnie
z platońką i średniowieczną tradycją, opartą na realizmie pojęciowym, wiele z nich nosi znamiona pseu-
do- czy preportretów, wizerunków typizowanych, bardziej „oznaczających" niż „przedstawiających", czy
wręcz portretów umownych132. W malarstwie 1. połowy XVII w., obok licznych, bezsprzecznych portretów
Zygmunta III i jego następców na polskim tronie, stajemy w obliczu mnogich wyobrażeń niepoddających
się jednoznacznej kwalifikacji. Odnośnie do pierwszego z Wazów, oprócz obiektów z miejscowości takich
jak Dłużec koło Olkusza133, czy wymienione już Goręczyno, przykładem wspomnianej tendencji jest mię-
dzy innymi okazałe płótno w kolegiacie św. Małgorzaty w Nowym Sączu Adoracja Trójcy Świętej (1620),
kryjące intrygujący konterfekt Zygmunta III, plasujący się na granicy kryptoportretu i pseudoportretu134.
Kompozycja tego obrazu wotywnego księdza Stanisława Wcianeckiego okazuje się ciekawym rozwinięciem
oraz transpozycją w duchu spuścizny Dolabelli schematu Mater Misericordiae z ideą Marii Obrończyni
przed zarazą oraz adoracją Trójcy Świętej.
Z pseudoportretem Władysława IV in assistenza mamy do czynienia w wypadku obrazu Matka Boska
Różańcowa w asyście św. Dominika i św. Katarzyny Sieneńskiej z miejscowości Szerzyny koło Jasła135,
powstałego w 1634 r. (il. 22). Niedysponujący aktualnym wyobrażeniem monarchy autor opierał się
prawdopodobnie na wizerunku królewicza Władysława z około 1605 г., jedynie odpowiednio „postarzo-
nym". Za tą hipotezą przemawiają między innymi przedawnione szczegóły kostiumowe: pąsowe pludry
z motywem pawich oczu, lamowany złotem kolet z króciutką baskiną, cielisty kabat przetykany złotą
nicią, wykładany kołnierz „waloński" czy zarzucony na ramiona krótki płaszcz w odcieniu paonazzo.
129 Tak należy zdefiniować wyobrażenia Augusta III na obrazie Matka Boska z Dzieciątkiem w Orzechowie koło Wąbrzeźna (olej,
płótno, ołtarz główny, karta NID nr ТОХ000002217, орг. M. Kornecki), feretronie z Szczawnicy-Szlachtowej w powiecie nowo-
tarskim (z obrazami Najświętszej Panny Marii Dobrej Opieki i św. Rodziny, tempera, płótno, deska, 100 x 70 cm, kościół NP Marii
Pośredniczki, dawna cerkiew greckokatolicka Opieki N.P. Marii, karta NID nr NSX 000004440, opr. F. Kornecka), obrazie Matki
Boskiej Dobrej Opieki z Boguszy w powiecie nowosądeckim (tempera, deska, 122 x 72 cm, 1726, kościół Królowej Ruskiej, dawna
cerkiew pw. św. Dymitra, karta NID nr NSX 000000295), ikonie typu Pokrov z Mochnaczki Niżnej (olej, deska, 110 x 75 cm, połowa
XVIII w., dawna cerkiew św. Michała Archanioła, karta NID nr NSX 00000225, орг. M. Kornecki) oraz na obrazie w Bliznem
(Rzeszowskie).
130 Matka Boska Pokrov, ołtarz boczny prawy w cerkwi pw. Wniebowstąpienia w Bobrówce, tempera, deska, 115 x 65 cm, karta
NID nr PRX000000103. Na temat analogicznego zjawiska w ikonie białoruskiej: M. J a n о с h a, Obraz życia codziennego i praktyk
liturgicznych Wielkiego Księstwa Litewskiego w ikonie białoruskiej, [w:] Iskïlmès Ir kasdienybè Lietuvos Didźiojoje Kunigaikśtysteje
ir jos kontekstuose: Célébrations and Everyday Life in The Grand Duchy of Lithuania and its Context, seria Acta Academiae Artium
Vilnensis, t. 54, Vilnius 2009, s. 108-122.
131 Moisan, Szafranie с, Maryja Orędowniczka..., s. 37-38, il. 28.
132 Na temat dwóch ostatnich kategorii: E. Łomnicka-Żakowska, Grafika portretowa epoki saskiej w Polsce w relacji
z późnobarokową grafiką europejską, Warszawa 2003, s. 9-14.
133 Predella ze sceną Hołdu Trzech Króli w ołtarzu bocznym lewym, tempera, deska, 35 x 80 cm, kościół parafialny w Dłużcu,
Karta NID nr KAX000001233.
134 Olej, płótno, szer. 450 cm. Obraz pochodzi z drewnianego kościoła filialnego w Chełmcu; w kolegiacie od 1942 r. M. Gęba-
rowicz przypisał go malarzowi cechu krakowskiego Wawrzyńcowi Cieszyńskiemu, uczniowi Dolabelli. Przekonanie o przedstawieniu
pod postacią księcia uwieńczonego mitrą i okrytego gronostajowym płaszczem osoby przyszłego Władysława IV jest nieporozumie-
niem, podobnie jak wiązanie z postacią cesarza wspomnianego wizerunku króla Zygmunta, Gębarowicz, „ Mater Misericordiae"...,
s. 60-64, il. 52; L. M i g r a ł a, Bazylika św. Małgorzaty w Nowym Sączu, Nowy Sącz 2000, s. 72-73; Karta NID nr NSX100002784,
opr. M. К u m o r o w i с z.
135 Obraz pochodzący z XVI-wiecznego kościoła spalonego w 1933 г., stanowił pierwotnie zasuwę do obrazu Matki Boskiej
Niepokalanego Poczęcia z XVI w., karta NID nr ТАХ0000028212, opr. W. P u g e t.