DOI Artikel:
Żukowski, Jacek: Kryptoportrety polskich władców w malarstwie sakralnym XVII i XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.18668#0202
196
JACEK ŻUKOWSKI
w Koprzywnicy, Piotrkowicach, Starochęcinach143 (il. 25), Wadowicach144, Starej Wsi w powiecie biel-
skim145, krakowskim kościele Karmelitów Trzewiczkowych na Piasku, w jadalni krakowskiego kolegium
jezuitów146 czy w miejscowości Lichnowy w powiecie malborskim147. Ta dwutorowość w przedstawianiu
królewskich adorantów w malarstwie sakralnym będzie zresztą występować do końca omawianej praktyki.
W siedemnastowiecznym malarstwie dewocyjnym mniej popularne było świadome angażowanie władców
historycznych148, czy po prostu świętych-suwerenów (np. św. Zygmunta, Władysława etc). Przykładem
takiego portretu jest wizerunek księcia pomorskiego Mszczuja II (zm. 1295) na obrazie Hermana Hana
z ołtarza głównego katedry pelplińskiej. Dominowała praktyka operowania typem króla wzorowanym na
zachodnioeuropejskich przekazach graficznych, względnie uciekania się do portretów pozornych, bardziej do
znaku władcy niż jego portretu. Powyższe słowa wskazują jednak na znamienne wyjątki od tej reguły.
ZAKOŃCZENIE
Na wspomnianym płótnie z Poznania Władysław IV występuje jako mistrz ceremonii chełpiący się
swoją eloquentia corpońs. Trudno zdecydować, w jakim stopniu świadomie autor każe mu powtarzać
gesty jego ideowego poprzednika, to jest niekryjącego imperialnych aspiracji Zygmunta I Starego, z zagi-
nionego tryptyku św. Stanisława w Piotrawinie149. Gdzie indziej polscy Wazowie występują na obrazach
ołtarzowych w roli jednego z Trzech Króli, św. Kazimierza czy św. Floriana. Prowadząc intrygującą grę
z widzem, ukryte portrety nie zacierały tożsamości modela, dając jednocześnie nowy impuls propagandowej
identyfikacji władcy. Na analogicznych zasadach suwereni nie wyzbywali się tożsamości, biorąc udział
w zrytualizowanych widowiskach parateatralnych, z procesjami alegorycznymi i baletami dworskimi na
czele. Jak wiadomo, w epoce nowożytnej granica między sceną a ołtarzem była płynna. Zgodnie z zasa-
dą równorzędności władzy duchownej i świeckiej w dominującej twórczości plastycznej obowiązywał
symetryczny hieratyzm i hieratyczny bezruch (skala ważności, maniera kontynuacyjna etc). W osiowym
podziale na dwie grupy adorantów wyjątkowo osobie papieża nie odpowiadał pendant z wyobrażeniem
króla czy cesarza (yicarii Christ i), w miejsce których wprowadzano postacie członków bractw religijnych,
czy nawet świeckich kobiet. Czasem fundatorzy przesuwali monarchów na miejsca poślednie (Orneta),
a okazyjnie wręcz na krańce grup orantów (Piotrkowice150), innym razem zmniejszali się w stosunku do
możnych świeckich i duchownych do rozmiarów wręcz groteskowych (obraz z Sońska). W skrajnych
wypadkach rodzina czy korporacja całkowicie zastępowała przedstawicieli stanów151. Dominowała jednak
143 Obraz niesłusznie określany jako Adoracja Marii z Dzieciątkiem przez biskupów i królów z dynastii Wazów, Karta NID
nr UIX060003433.
144 Matka Boska Różańcowa, olej, deska, 103,5 x 75 cm, XVII w., karta NID nr BBX 260009879 (opr. S. Szczerbiński,
К. К a ł a m aj s к а - L i s z с z). Obraz ten znajdował się na plebanii parafii pw. Ofiarowania NPM w Wadowicach. Poszukiwania piszą-
cego te słowa nie stwierdziły miejsca przechowywania zabytku.
145 Por. feretron Matki Boskiej Różańcowej, olej, blacha, 109 x 130 cm, kościół parafialny w Starej Wsi koło Michałowic
(woj. małopolskie), karta NID nr ВВХ 000003568.
146 Apoteoza Towarzyska Jezusowego, początek XVIII w., Moisan-Jabłońska, Obrazowanie walki..., s. 507, il. 379.
147 Matka Boska w Płaszczu Opiekuńczym, feretron, olej, płótno, 62 x 80 cm, 1. połowa XVIII w., kościół parafialny w Lichno-
wych, karta NID nr ELX 000000450, орг. K. J а с к o w s к а.
148 Por. malowidło sklepienne w kościele Bożego Ciała w Poznaniu przedstawiające m.in. Władysława Jagiełłę oddającego się
pod opiekę Matce Boskiej Szkaplerznej, czy płótno Tomasza Dolabelli Msza dziękczynna z Kraśnika, z ukrytym portretem Zygmunta
Augusta. Obraz nie zawiera jednak (jak uważa Krystyna S. Moisan) konterfektu Zygmunta III, choć istotnie postać cesarza Maksymi-
liana ma rysy nieco zbieżne z polskim Wazą. Warto w tym miejscu podkreślić, że znaczne fragmenty obrazów kraśnickich są bezpo-
średnim odzwierciedleniem zachodnioeuropejskich wzorników graficznych, także w zakresie fragmentów aktualizowanych kostiumowo,
W. Tomkiewicz, Obrazy Dolabelli w Kraśniku, „Biuletyn Historii Sztuki", 33, 1961, 2, s. 136-148; Moisan, Szafranie c,
Matyja Orędowniczka..., s. 93.
149 Tryptyk fundacji bpa Jana Konarskiego, Dobrzeniecki, op. cit., 139-140, il. 102; R. Brykowski, „Wspomnienie"
o tryptyku z Piotrawina, [w:] W kręgu badań nad sztuką polską. Studia z historii sztuki i kultury, red. K. Maj ewski, Lublin 1983,
s. 33^3.
150 Obraz Matki Boskiej Szkaplerznej, olej, płótno, 108 x 87 cm, kościół św. Stanisława w Piotrkowicach, Karta NID
nr KIX000002940. Nieczytelna postać króla po lewej stronie ujęta została w sposób sumaryczny, zdawkowy i raczej stypizowany.
151 Zob. obraz z ok. 1590 r. Madonna Różańcowa, Spello, Santa Maria Maggiore, Museo delia Collegata, [repr. w:] // costume
e Гimmagine..., s. 45.
JACEK ŻUKOWSKI
w Koprzywnicy, Piotrkowicach, Starochęcinach143 (il. 25), Wadowicach144, Starej Wsi w powiecie biel-
skim145, krakowskim kościele Karmelitów Trzewiczkowych na Piasku, w jadalni krakowskiego kolegium
jezuitów146 czy w miejscowości Lichnowy w powiecie malborskim147. Ta dwutorowość w przedstawianiu
królewskich adorantów w malarstwie sakralnym będzie zresztą występować do końca omawianej praktyki.
W siedemnastowiecznym malarstwie dewocyjnym mniej popularne było świadome angażowanie władców
historycznych148, czy po prostu świętych-suwerenów (np. św. Zygmunta, Władysława etc). Przykładem
takiego portretu jest wizerunek księcia pomorskiego Mszczuja II (zm. 1295) na obrazie Hermana Hana
z ołtarza głównego katedry pelplińskiej. Dominowała praktyka operowania typem króla wzorowanym na
zachodnioeuropejskich przekazach graficznych, względnie uciekania się do portretów pozornych, bardziej do
znaku władcy niż jego portretu. Powyższe słowa wskazują jednak na znamienne wyjątki od tej reguły.
ZAKOŃCZENIE
Na wspomnianym płótnie z Poznania Władysław IV występuje jako mistrz ceremonii chełpiący się
swoją eloquentia corpońs. Trudno zdecydować, w jakim stopniu świadomie autor każe mu powtarzać
gesty jego ideowego poprzednika, to jest niekryjącego imperialnych aspiracji Zygmunta I Starego, z zagi-
nionego tryptyku św. Stanisława w Piotrawinie149. Gdzie indziej polscy Wazowie występują na obrazach
ołtarzowych w roli jednego z Trzech Króli, św. Kazimierza czy św. Floriana. Prowadząc intrygującą grę
z widzem, ukryte portrety nie zacierały tożsamości modela, dając jednocześnie nowy impuls propagandowej
identyfikacji władcy. Na analogicznych zasadach suwereni nie wyzbywali się tożsamości, biorąc udział
w zrytualizowanych widowiskach parateatralnych, z procesjami alegorycznymi i baletami dworskimi na
czele. Jak wiadomo, w epoce nowożytnej granica między sceną a ołtarzem była płynna. Zgodnie z zasa-
dą równorzędności władzy duchownej i świeckiej w dominującej twórczości plastycznej obowiązywał
symetryczny hieratyzm i hieratyczny bezruch (skala ważności, maniera kontynuacyjna etc). W osiowym
podziale na dwie grupy adorantów wyjątkowo osobie papieża nie odpowiadał pendant z wyobrażeniem
króla czy cesarza (yicarii Christ i), w miejsce których wprowadzano postacie członków bractw religijnych,
czy nawet świeckich kobiet. Czasem fundatorzy przesuwali monarchów na miejsca poślednie (Orneta),
a okazyjnie wręcz na krańce grup orantów (Piotrkowice150), innym razem zmniejszali się w stosunku do
możnych świeckich i duchownych do rozmiarów wręcz groteskowych (obraz z Sońska). W skrajnych
wypadkach rodzina czy korporacja całkowicie zastępowała przedstawicieli stanów151. Dominowała jednak
143 Obraz niesłusznie określany jako Adoracja Marii z Dzieciątkiem przez biskupów i królów z dynastii Wazów, Karta NID
nr UIX060003433.
144 Matka Boska Różańcowa, olej, deska, 103,5 x 75 cm, XVII w., karta NID nr BBX 260009879 (opr. S. Szczerbiński,
К. К a ł a m aj s к а - L i s z с z). Obraz ten znajdował się na plebanii parafii pw. Ofiarowania NPM w Wadowicach. Poszukiwania piszą-
cego te słowa nie stwierdziły miejsca przechowywania zabytku.
145 Por. feretron Matki Boskiej Różańcowej, olej, blacha, 109 x 130 cm, kościół parafialny w Starej Wsi koło Michałowic
(woj. małopolskie), karta NID nr ВВХ 000003568.
146 Apoteoza Towarzyska Jezusowego, początek XVIII w., Moisan-Jabłońska, Obrazowanie walki..., s. 507, il. 379.
147 Matka Boska w Płaszczu Opiekuńczym, feretron, olej, płótno, 62 x 80 cm, 1. połowa XVIII w., kościół parafialny w Lichno-
wych, karta NID nr ELX 000000450, орг. K. J а с к o w s к а.
148 Por. malowidło sklepienne w kościele Bożego Ciała w Poznaniu przedstawiające m.in. Władysława Jagiełłę oddającego się
pod opiekę Matce Boskiej Szkaplerznej, czy płótno Tomasza Dolabelli Msza dziękczynna z Kraśnika, z ukrytym portretem Zygmunta
Augusta. Obraz nie zawiera jednak (jak uważa Krystyna S. Moisan) konterfektu Zygmunta III, choć istotnie postać cesarza Maksymi-
liana ma rysy nieco zbieżne z polskim Wazą. Warto w tym miejscu podkreślić, że znaczne fragmenty obrazów kraśnickich są bezpo-
średnim odzwierciedleniem zachodnioeuropejskich wzorników graficznych, także w zakresie fragmentów aktualizowanych kostiumowo,
W. Tomkiewicz, Obrazy Dolabelli w Kraśniku, „Biuletyn Historii Sztuki", 33, 1961, 2, s. 136-148; Moisan, Szafranie c,
Matyja Orędowniczka..., s. 93.
149 Tryptyk fundacji bpa Jana Konarskiego, Dobrzeniecki, op. cit., 139-140, il. 102; R. Brykowski, „Wspomnienie"
o tryptyku z Piotrawina, [w:] W kręgu badań nad sztuką polską. Studia z historii sztuki i kultury, red. K. Maj ewski, Lublin 1983,
s. 33^3.
150 Obraz Matki Boskiej Szkaplerznej, olej, płótno, 108 x 87 cm, kościół św. Stanisława w Piotrkowicach, Karta NID
nr KIX000002940. Nieczytelna postać króla po lewej stronie ujęta została w sposób sumaryczny, zdawkowy i raczej stypizowany.
151 Zob. obraz z ok. 1590 r. Madonna Różańcowa, Spello, Santa Maria Maggiore, Museo delia Collegata, [repr. w:] // costume
e Гimmagine..., s. 45.