DOI article:
Dobrowolski, Witold: Program ikonograficzny Sali Jadalnej Białego Domu w Łazienkach Królewskich w Warszawie: Wenus, Izyda, masoneria
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.18668#0218
212
WITOLD DOBROWOLSKI
mieliby mieszkać Kimmeryjczycy, nigdy nieoglądający blasku słońca. Widoczne z lewej strony ruiny to tak
zwana świątynia Apollona, a w rzeczywistości pozostałości term rzymskich. Pozostałych dwu krajobrazów,
związanych z powietrzem - Junoną i ze słońcem - Apollonem, nie udało mi się bliżej określić. Jednak
malarskim i arkadyjskim charakterem nie odbiegają one od pozostałych, a renoma klimatu (powietrza)
Kampanii i jej tradycyjnej roli jako zbożowego spichrza całej Italii powodują, iż mimo pewnej nieokre-
śloności, nie wydają się one wyłamywać charakterem z pozostałych widoków kampańskich, choć dopiero
znalezienie konkretnych ich prototypów graficznych lub malarskich może rozwiać istniejące wątpliwości
co do ich określenia.
A zatem Kampania, słynna z piękności, łagodności klimatu, urodzajności ziemi, bezpieczeństwa portów,
bliska bogom Campania felix, w której przychylność żywiołów szczególnie wydaje się sprzyjać ludziom,
Kampania - miejsce wypoczynku cesarzy rzymskich i bogaczy wszech czasów, została wybrana przez
twórcę programu dekoracji Sali, by dostarczyć większości przykładów arkadyjskiego obrazu uniwersalnej
harmonii i naturalnego porządku świata25.
Jaki zatem może być treściowy związek posągu Wenus ze wspomnianym wyżej symbolicznym
obrazem naturalnej harmonii (groteski) i widokami arkadyjskiej, sielankowej Kampanii, wydającej się
dostarczać realnego przykładu owej harmonii?
WENUS Z BIAŁEGO DOMU BOGINIĄ ZRODZONĄ NA CYPRZE
Z MORSKIEJ PIANY (ANADYOMENE)?
Nisza z posągiem bogini miłości otwiera się ku wschodowi w części centralnej ściany zachodniej
i jest umieszczona w równej odległości między personifikacjami słońca i księżyca (południem i północą?).
Gdyby to przyjąć za wskazówkę chronologiczną, moglibyśmy przyjąć, iż posąg półnagiej bogini strze-
pującej z mokrych włosów morską pianę jest posągiem Anadyomene (il. 2), bogini, która wynurzyła się
o świcie z morskiej piany w Paphos na Cyprze, inicjując epokę swego panowania w świecie.
Nie mamy jednak dowodów na to, iż w momencie budowy i zdobienia Białego Domu król, czy też
jego artyści widzieli w posągu Wenus przedstawienie Anadyomene. W rzeczywistości Rapport général des
Fabriques depuis le 1 Avril jusqu'au Xbre 1777 odnośnie do rzeźby z Białego Domu mówi, co następuje:
„on a placé dans la Salle une Vénus de Médicis [sic!] achettée [sic!] à Rome et finie par Le Brun"26.
Informacja ta mogłaby oznaczać, iż przed końcem roku 1777 inny posąg Wenus, i to raczej współczesny,
znajdował się w niszy Sali Jadalnej. Powyższą hipotezę wspierałby fakt, iż w kolekcji królewskiej rze-
czywiście znajdowała się kopia posągu Wenus Medycejskiej, nad którą Le Brun pracował przed 1777 r.
Chodziłoby o kopię, którą rzeźbiarz królewski wykonywał w Rzymie od 1774 r.27 i za którą dostał 300
dukatów z monarszej kasy28. Nie mogła to być wszakże nasza kąpiąca się Wenus, lecz była to Wenus
Medici, nad którą artysta pracował jeszcze w 1780 r. i którą ustawiono po wykończeniu w Pałacu na
Wyspie29. Zdumiewające, iż także inwentarze z lat 178330 i 178831 identyfikują posąg z Wenus Medy-
cejską. Dopiero dwaj podróżnicy francuscy, Fortia de Piles i Boiseglin de Kerdu, w 1792 r. wspomnieli
Wenus Medycejską przy opisie Pałacu na Wyspie i zanotowali w pierwszej sali parteru Białego Domu
w Łazienkach obecność marmurowej rzeźby uchodzącej za antyczną. Ich zdaniem jej antyczność była
wątpliwa: „pewnym jest jedynie to, iż jest słaba, bardzo uszkodzona i źle restaurowana oraz że przedsta-
25 F 1 o r u s, Epitoma de Tito Livio, lib. I, с. XVI: „Omnium non modo Italia, sed toto urbe terrarum, pulcherrima Campania
plaga est. Nihil mollius caelo: deique bis floribus vernat. Nil ubcrius solo: ideo Liberi Cererisque certamen dicitur. Nihil hospitalius
mari... Hic amicti vitibus montes... et pulcherrimus omnium Vesuvius..."
26 AGAD, Zbiór Popielów, ms nr 231, k.20v.
27 Mikocka-Rachubowa, op. cit., t. II, s. 58.
28 AGAD, Archiwum rodzinne Poniatowskich, nr 408, k.90 (zapisy z lutego i 9 marca 1774; Archiwum Polskiej Akademii
Umiejętności, К III-12, nr 69, к. 161 : wypis Tadeusza Mańkowskiego z września 1939 r. z niezachowanego rękopisu znajdującego się
przed 1939 r. w warszawskiej Bibliotece Uniwersyteckiej, [za:] Mikocka-Rachubowa, op. cit., t. II, s. 58, przyp. 271 i 273.
29 Mikocka-Rachubowa, op. cit., t. I, s. 60. t. II, s. 51.
30 AGAD, Arch. J. Poniatowskiego, ms nr 153, k. 46: Łazienki, Biały Dom, pokój stołowy: „W tymże pokoju jest figura w niszy
stojąca z marmuru de Carara (sic!) Venus de Medicis na postumencie takimże stojąca".
31 AGAD, Arch. J. Poniatowskiego, ms nr 152, s. 49-50: „Statua marmuru białego de Carrara Venus de Medicis w niszy na
postumencie takimże stojąca".
WITOLD DOBROWOLSKI
mieliby mieszkać Kimmeryjczycy, nigdy nieoglądający blasku słońca. Widoczne z lewej strony ruiny to tak
zwana świątynia Apollona, a w rzeczywistości pozostałości term rzymskich. Pozostałych dwu krajobrazów,
związanych z powietrzem - Junoną i ze słońcem - Apollonem, nie udało mi się bliżej określić. Jednak
malarskim i arkadyjskim charakterem nie odbiegają one od pozostałych, a renoma klimatu (powietrza)
Kampanii i jej tradycyjnej roli jako zbożowego spichrza całej Italii powodują, iż mimo pewnej nieokre-
śloności, nie wydają się one wyłamywać charakterem z pozostałych widoków kampańskich, choć dopiero
znalezienie konkretnych ich prototypów graficznych lub malarskich może rozwiać istniejące wątpliwości
co do ich określenia.
A zatem Kampania, słynna z piękności, łagodności klimatu, urodzajności ziemi, bezpieczeństwa portów,
bliska bogom Campania felix, w której przychylność żywiołów szczególnie wydaje się sprzyjać ludziom,
Kampania - miejsce wypoczynku cesarzy rzymskich i bogaczy wszech czasów, została wybrana przez
twórcę programu dekoracji Sali, by dostarczyć większości przykładów arkadyjskiego obrazu uniwersalnej
harmonii i naturalnego porządku świata25.
Jaki zatem może być treściowy związek posągu Wenus ze wspomnianym wyżej symbolicznym
obrazem naturalnej harmonii (groteski) i widokami arkadyjskiej, sielankowej Kampanii, wydającej się
dostarczać realnego przykładu owej harmonii?
WENUS Z BIAŁEGO DOMU BOGINIĄ ZRODZONĄ NA CYPRZE
Z MORSKIEJ PIANY (ANADYOMENE)?
Nisza z posągiem bogini miłości otwiera się ku wschodowi w części centralnej ściany zachodniej
i jest umieszczona w równej odległości między personifikacjami słońca i księżyca (południem i północą?).
Gdyby to przyjąć za wskazówkę chronologiczną, moglibyśmy przyjąć, iż posąg półnagiej bogini strze-
pującej z mokrych włosów morską pianę jest posągiem Anadyomene (il. 2), bogini, która wynurzyła się
o świcie z morskiej piany w Paphos na Cyprze, inicjując epokę swego panowania w świecie.
Nie mamy jednak dowodów na to, iż w momencie budowy i zdobienia Białego Domu król, czy też
jego artyści widzieli w posągu Wenus przedstawienie Anadyomene. W rzeczywistości Rapport général des
Fabriques depuis le 1 Avril jusqu'au Xbre 1777 odnośnie do rzeźby z Białego Domu mówi, co następuje:
„on a placé dans la Salle une Vénus de Médicis [sic!] achettée [sic!] à Rome et finie par Le Brun"26.
Informacja ta mogłaby oznaczać, iż przed końcem roku 1777 inny posąg Wenus, i to raczej współczesny,
znajdował się w niszy Sali Jadalnej. Powyższą hipotezę wspierałby fakt, iż w kolekcji królewskiej rze-
czywiście znajdowała się kopia posągu Wenus Medycejskiej, nad którą Le Brun pracował przed 1777 r.
Chodziłoby o kopię, którą rzeźbiarz królewski wykonywał w Rzymie od 1774 r.27 i za którą dostał 300
dukatów z monarszej kasy28. Nie mogła to być wszakże nasza kąpiąca się Wenus, lecz była to Wenus
Medici, nad którą artysta pracował jeszcze w 1780 r. i którą ustawiono po wykończeniu w Pałacu na
Wyspie29. Zdumiewające, iż także inwentarze z lat 178330 i 178831 identyfikują posąg z Wenus Medy-
cejską. Dopiero dwaj podróżnicy francuscy, Fortia de Piles i Boiseglin de Kerdu, w 1792 r. wspomnieli
Wenus Medycejską przy opisie Pałacu na Wyspie i zanotowali w pierwszej sali parteru Białego Domu
w Łazienkach obecność marmurowej rzeźby uchodzącej za antyczną. Ich zdaniem jej antyczność była
wątpliwa: „pewnym jest jedynie to, iż jest słaba, bardzo uszkodzona i źle restaurowana oraz że przedsta-
25 F 1 o r u s, Epitoma de Tito Livio, lib. I, с. XVI: „Omnium non modo Italia, sed toto urbe terrarum, pulcherrima Campania
plaga est. Nihil mollius caelo: deique bis floribus vernat. Nil ubcrius solo: ideo Liberi Cererisque certamen dicitur. Nihil hospitalius
mari... Hic amicti vitibus montes... et pulcherrimus omnium Vesuvius..."
26 AGAD, Zbiór Popielów, ms nr 231, k.20v.
27 Mikocka-Rachubowa, op. cit., t. II, s. 58.
28 AGAD, Archiwum rodzinne Poniatowskich, nr 408, k.90 (zapisy z lutego i 9 marca 1774; Archiwum Polskiej Akademii
Umiejętności, К III-12, nr 69, к. 161 : wypis Tadeusza Mańkowskiego z września 1939 r. z niezachowanego rękopisu znajdującego się
przed 1939 r. w warszawskiej Bibliotece Uniwersyteckiej, [za:] Mikocka-Rachubowa, op. cit., t. II, s. 58, przyp. 271 i 273.
29 Mikocka-Rachubowa, op. cit., t. I, s. 60. t. II, s. 51.
30 AGAD, Arch. J. Poniatowskiego, ms nr 153, k. 46: Łazienki, Biały Dom, pokój stołowy: „W tymże pokoju jest figura w niszy
stojąca z marmuru de Carara (sic!) Venus de Medicis na postumencie takimże stojąca".
31 AGAD, Arch. J. Poniatowskiego, ms nr 152, s. 49-50: „Statua marmuru białego de Carrara Venus de Medicis w niszy na
postumencie takimże stojąca".