DOI Artikel:
Dobrowolski, Witold: Program ikonograficzny Sali Jadalnej Białego Domu w Łazienkach Królewskich w Warszawie: Wenus, Izyda, masoneria
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.18668#0224
218
WITOLD DOBROWOLSKI
Samej Izydy, której mit od czasów średniowiecza urzekał erudytów, myślicieli i artystów, wskazujących
na jej wielką cywilizacyjną rolę w dziejach Egiptu i Europy, a także na analogie, pozwalające zbudować
upragniony pomost między religijną tradycją biblijną a starszą od niej i „czystszą" tradycją egipską oraz
późniejszą, grecko-rzymską56. Sanktuarium Izydy stało się magnesem przyciągającym licznych zaintere-
sowanych z Włoch i europejskiego Grand Touru. Wśród zwiedzających dominowali naturalnie Włosi, ale
było też wielu Francuzów, Anglików i Niemców. Nie brakowało wśród nich Polaków. Wiadomo o wizy-
tach w pompejańskim Iseum Stanisława Poniatowskiego (177557i 1785)58, Michała Bohusza (1781)59
czy Augusta Moszyńskiego (1785-1786)60. Wizyty te zostały odnotowane w ich opisach i dziennikach
podróży. Informacje o sensacyjnych odkryciach pompejańskich nie mogły być obce królowi. Moszyński,
który w osiem lat po roku 1777 pisał swój obszerny dziennik na potrzeby króla, podkreślając wyjątkowy
charakter Iseum, stwierdził, że nie będzie go szczegółowo opisywać, gdyż jest to jedyna część Pompe-
jów dobrze opisana przez innych podróżników61. Niestety tych kilka wymienionych polskich tekstów
źródłowych nie wspomina o znalezionych w Iseum posągach, które w tym czasie musiały się znajdować
w Portici. Więcej informacji zawiera wydany także po roku 1777 (1781), dobrze znany królowi, Voyage
pittoresque Jean Claude Richard de Saint Nona. Autor opisuje wyposażenie sanktuarium (wymieniając
także znalezione posągi Wenus, Priapa i Bakchusa) i charakteryzuje Izydę i jej kult znacznie dokładniej
od polskich podróżników. Voyage pittoresque może być przy tym przez nas wykorzystany nie tyle jako
dowód, ile jako cenna wskazówka, gdyż operuje informacjami, krążącymi zapewne po Włoszech także
i wcześniej, w czasie podróży De Saint Nona i bezpośrednio przed nią62. Król z ogromną uwagą śledził
wydarzenia kulturalne we Włoszech, wiele osób tam mieszkających lub czasowo przebywających syste-
matycznie mu w tym pomagało. Wśród nich musiał być także André Le Brun, który nabył rzeźbę Wenus
dla króla. Ze względu na potrzebę jej uzupełnienia przed rokiem 1777 musiał w Rzymie i we Włoszech
zbierać informacje na temat dobrze zachowanych, analogicznych do niej przedstawień. Rzeźba Wenus
odkryta w pompejańskim Iseum była w latach pobytu rzeźbiarza w Rzymie znana nie tylko ze względu
na miejsce znalezienia, ale i z powodu dobrego stanu zachowania oraz licznych śladów polichromii63.
Możemy zatem z dużą dozą prawdopodobieństwa założyć, że opinie dotyczące sanktuarium Izydy, opu-
56 J. Baltruśaitis, La Quête d'Isis. Essai sur la légende d'un mythe, Flammarion, Paris 1985; La ricerca di Iside. Saggio
sulla leggenda di un mita, traduzionc di A. Bassan, Lcvi, 2 éd., Adclphi Edizioni, Milano 2010, passim; De С aro, La scoperta...,
s. 12-21; idem, // santuario di Iside..., s. 12-20.
57 Wspomniana w opisie wizyty z 1785 r. AGAD, Zb. Popielów, 427, k. 204r: „J'ai trouvé que les peintures de ce joli Edifice
ainsi que de tous les autres ont souffert depuis Tannée 1775 où j'ai été içi".
58 AGAD, Zb. Popielów, к. 203v - 204r. Poniatowski opisuje dość dokładnie architekturę i zwraca uwagę na dekorację stiukową
i malarską. Informuje, że świątynia antyczna została odrestaurowana po zniszczeniu z czasie trzęsienia ziemi, o czym mówią zacho-
wana inskrypcja i różnice w sposobie budowania. Książę nie wymienia natomiast znalezionych tam rzeźb, gdyż w tym czasie musiały
one z pewnością znajdować się w Portici. Niepodpisany manuskrypt z AGAD został przypisany Stanisławowi Poniatowskiemu przez
E. Budzińską, Pamiętnik polityczny i podróży nieznanego autora, czyli druga podróż do Włoch księcia Stanisława Poniatowskiego,
„Biuletyn Historii Sztuki", XXXIX, 1977, nr 3. Ogólnie o podróżach włoskich księcia: T. M i к о с к i, A la recherche de l'art antique.
Les voyageurs polonais en Italie dans les années 1750—1830, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków, s. 68-70, 99.
59 S. S t a s z i с, Dziennik podróży (1777-1791). Austria - Niemcy - Holandia - Anglia - Francja - Włochy, wyd. A. Kraushar,
t. 2, Warszawa 1903, s. 174; Cz. Leśniewski, Bohusz - nie Staszic, „Przegląd Historyczny", 1927, nr 26, s. 385-395; M i к о с к i,
A la recherche de l'art..., s. 59-60, 100. Księdza Franciszka Ksawerego Michała Bohusza zainteresowała przede wszystkim strona
kultowa zwiedzanego sanktuarium: „widziałem odkopany śliczny kościółek Izydzie bożyszczu poświęcony, ołtarz na którym ten bałwan
odpowiedzi dawał, sekretne Bonzów wschody, którymi od pospólstwa niepostrzeżeni oni pod ten ołtarz dla zadyktowania bożyszczowi
wyroków i zjadania potraw, które się bałwanowi przynosiły, miejsce na zabijanie ofiar, miejsce na palenie, miejsce na puryfikację ludu
[...]". Autor zwrócił też uwagę na dekorację malarską sanktuarium: „[...] na ścianach zaś malowania tak świeże jak gdyby tylko co ściany
pomalowane były. Obserwowałem na tych ścianach malowania alfresco, których inwencyą przez długi czas przypisywano Rafałowi, ale
za odkryciem tych rozwalin postrzeżono skąd Rafał się pożywił [...]".
60 A. M o s z y ń s к i, Dziennik podróży do Francji i Włoch Augusta Moszyńskiego, architekta JKM Stanisława Augusta Ponia-
towskiego 1784-1786, wybr. i tłum. B. Zboińska-Daszyńska, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1970, s. 541.
61 Ibidem, loc. cit.
62 De Saint Non, op. cit., vol. 1, Paris 1781.
63 De Саго, La scoperta..., s. 69 (il.), 70, nr 3.8, Musco Archeologico Nazionale nr inw. 6298. EJ. D w y e r, Pompeian
Sculpture. A Study of Five Pompeian Houses and Their Contents, Roma 1982, s. 63, uważał, że statuetka znaleziona pompejańskim
Iseum zaginęła, natomiast P. Z a n к e r, H. D ó h 1, [w] Pompei 79, red. F. Z с v i, Napoli 1979, rzeźbę znalezioną w sanktuarium identy-
fikowali z posążkiem tego samego typu nr 126248 z Museo Archeologico Nazionale. Zachowana brązowa płyta miedziorytnicza z rytem
Luigiego Aloja według rysunku Camillo Paderno (!), wchodząca w skład osiemnastowiecznego zespołu płyt dokumentujących Iseum,
przekazuje jednak podobiznę Wenus nr 6298: P a n n u t i, op. cit., s. 84, nr 7.11 (s. 28-29, rycina przedstawiająca ścianę zachodnią
portyku z ustawionymi na skrajach posągami Wenus i Izydy).
WITOLD DOBROWOLSKI
Samej Izydy, której mit od czasów średniowiecza urzekał erudytów, myślicieli i artystów, wskazujących
na jej wielką cywilizacyjną rolę w dziejach Egiptu i Europy, a także na analogie, pozwalające zbudować
upragniony pomost między religijną tradycją biblijną a starszą od niej i „czystszą" tradycją egipską oraz
późniejszą, grecko-rzymską56. Sanktuarium Izydy stało się magnesem przyciągającym licznych zaintere-
sowanych z Włoch i europejskiego Grand Touru. Wśród zwiedzających dominowali naturalnie Włosi, ale
było też wielu Francuzów, Anglików i Niemców. Nie brakowało wśród nich Polaków. Wiadomo o wizy-
tach w pompejańskim Iseum Stanisława Poniatowskiego (177557i 1785)58, Michała Bohusza (1781)59
czy Augusta Moszyńskiego (1785-1786)60. Wizyty te zostały odnotowane w ich opisach i dziennikach
podróży. Informacje o sensacyjnych odkryciach pompejańskich nie mogły być obce królowi. Moszyński,
który w osiem lat po roku 1777 pisał swój obszerny dziennik na potrzeby króla, podkreślając wyjątkowy
charakter Iseum, stwierdził, że nie będzie go szczegółowo opisywać, gdyż jest to jedyna część Pompe-
jów dobrze opisana przez innych podróżników61. Niestety tych kilka wymienionych polskich tekstów
źródłowych nie wspomina o znalezionych w Iseum posągach, które w tym czasie musiały się znajdować
w Portici. Więcej informacji zawiera wydany także po roku 1777 (1781), dobrze znany królowi, Voyage
pittoresque Jean Claude Richard de Saint Nona. Autor opisuje wyposażenie sanktuarium (wymieniając
także znalezione posągi Wenus, Priapa i Bakchusa) i charakteryzuje Izydę i jej kult znacznie dokładniej
od polskich podróżników. Voyage pittoresque może być przy tym przez nas wykorzystany nie tyle jako
dowód, ile jako cenna wskazówka, gdyż operuje informacjami, krążącymi zapewne po Włoszech także
i wcześniej, w czasie podróży De Saint Nona i bezpośrednio przed nią62. Król z ogromną uwagą śledził
wydarzenia kulturalne we Włoszech, wiele osób tam mieszkających lub czasowo przebywających syste-
matycznie mu w tym pomagało. Wśród nich musiał być także André Le Brun, który nabył rzeźbę Wenus
dla króla. Ze względu na potrzebę jej uzupełnienia przed rokiem 1777 musiał w Rzymie i we Włoszech
zbierać informacje na temat dobrze zachowanych, analogicznych do niej przedstawień. Rzeźba Wenus
odkryta w pompejańskim Iseum była w latach pobytu rzeźbiarza w Rzymie znana nie tylko ze względu
na miejsce znalezienia, ale i z powodu dobrego stanu zachowania oraz licznych śladów polichromii63.
Możemy zatem z dużą dozą prawdopodobieństwa założyć, że opinie dotyczące sanktuarium Izydy, opu-
56 J. Baltruśaitis, La Quête d'Isis. Essai sur la légende d'un mythe, Flammarion, Paris 1985; La ricerca di Iside. Saggio
sulla leggenda di un mita, traduzionc di A. Bassan, Lcvi, 2 éd., Adclphi Edizioni, Milano 2010, passim; De С aro, La scoperta...,
s. 12-21; idem, // santuario di Iside..., s. 12-20.
57 Wspomniana w opisie wizyty z 1785 r. AGAD, Zb. Popielów, 427, k. 204r: „J'ai trouvé que les peintures de ce joli Edifice
ainsi que de tous les autres ont souffert depuis Tannée 1775 où j'ai été içi".
58 AGAD, Zb. Popielów, к. 203v - 204r. Poniatowski opisuje dość dokładnie architekturę i zwraca uwagę na dekorację stiukową
i malarską. Informuje, że świątynia antyczna została odrestaurowana po zniszczeniu z czasie trzęsienia ziemi, o czym mówią zacho-
wana inskrypcja i różnice w sposobie budowania. Książę nie wymienia natomiast znalezionych tam rzeźb, gdyż w tym czasie musiały
one z pewnością znajdować się w Portici. Niepodpisany manuskrypt z AGAD został przypisany Stanisławowi Poniatowskiemu przez
E. Budzińską, Pamiętnik polityczny i podróży nieznanego autora, czyli druga podróż do Włoch księcia Stanisława Poniatowskiego,
„Biuletyn Historii Sztuki", XXXIX, 1977, nr 3. Ogólnie o podróżach włoskich księcia: T. M i к о с к i, A la recherche de l'art antique.
Les voyageurs polonais en Italie dans les années 1750—1830, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków, s. 68-70, 99.
59 S. S t a s z i с, Dziennik podróży (1777-1791). Austria - Niemcy - Holandia - Anglia - Francja - Włochy, wyd. A. Kraushar,
t. 2, Warszawa 1903, s. 174; Cz. Leśniewski, Bohusz - nie Staszic, „Przegląd Historyczny", 1927, nr 26, s. 385-395; M i к о с к i,
A la recherche de l'art..., s. 59-60, 100. Księdza Franciszka Ksawerego Michała Bohusza zainteresowała przede wszystkim strona
kultowa zwiedzanego sanktuarium: „widziałem odkopany śliczny kościółek Izydzie bożyszczu poświęcony, ołtarz na którym ten bałwan
odpowiedzi dawał, sekretne Bonzów wschody, którymi od pospólstwa niepostrzeżeni oni pod ten ołtarz dla zadyktowania bożyszczowi
wyroków i zjadania potraw, które się bałwanowi przynosiły, miejsce na zabijanie ofiar, miejsce na palenie, miejsce na puryfikację ludu
[...]". Autor zwrócił też uwagę na dekorację malarską sanktuarium: „[...] na ścianach zaś malowania tak świeże jak gdyby tylko co ściany
pomalowane były. Obserwowałem na tych ścianach malowania alfresco, których inwencyą przez długi czas przypisywano Rafałowi, ale
za odkryciem tych rozwalin postrzeżono skąd Rafał się pożywił [...]".
60 A. M o s z y ń s к i, Dziennik podróży do Francji i Włoch Augusta Moszyńskiego, architekta JKM Stanisława Augusta Ponia-
towskiego 1784-1786, wybr. i tłum. B. Zboińska-Daszyńska, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1970, s. 541.
61 Ibidem, loc. cit.
62 De Saint Non, op. cit., vol. 1, Paris 1781.
63 De Саго, La scoperta..., s. 69 (il.), 70, nr 3.8, Musco Archeologico Nazionale nr inw. 6298. EJ. D w y e r, Pompeian
Sculpture. A Study of Five Pompeian Houses and Their Contents, Roma 1982, s. 63, uważał, że statuetka znaleziona pompejańskim
Iseum zaginęła, natomiast P. Z a n к e r, H. D ó h 1, [w] Pompei 79, red. F. Z с v i, Napoli 1979, rzeźbę znalezioną w sanktuarium identy-
fikowali z posążkiem tego samego typu nr 126248 z Museo Archeologico Nazionale. Zachowana brązowa płyta miedziorytnicza z rytem
Luigiego Aloja według rysunku Camillo Paderno (!), wchodząca w skład osiemnastowiecznego zespołu płyt dokumentujących Iseum,
przekazuje jednak podobiznę Wenus nr 6298: P a n n u t i, op. cit., s. 84, nr 7.11 (s. 28-29, rycina przedstawiająca ścianę zachodnią
portyku z ustawionymi na skrajach posągami Wenus i Izydy).