DOI Artikel:
Dobrowolski, Witold: Program ikonograficzny Sali Jadalnej Białego Domu w Łazienkach Królewskich w Warszawie: Wenus, Izyda, masoneria
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.18668#0228
222
WITOLD DOBROWOLSKI
Belocha, króla Asyrii, i Gambriviusa, władcy Germanii, miał przebywać u źródeł Dunaju i toczyć walki
z Gigantami w Italii. Po zwycięstwach odniesionych nad nimi Ozyrys osiadł w Viterbo, którą uczynił
stolicą utworzonego przez siebie państwa Etrurii. Po dziesięciu latach sprawiedliwych rządów wrócił do
Egiptu, gdzie poniósł śmierć z ręki złego i podstępnego Seta. Dopiero po śmierci Ozyrysa Izyda wychodzi
na plan pierwszy legendy. W swych europejskich wędrówkach staje się ona dobroczyńcą wielu ludów.
W Italii znano ją jako Cererę frugifera i légiféra, gdyż nauczyła ludzi odżywiać się nie żołędziami, lecz
chlebem ze zboża i dała im prawa. Właśnie w rodzinnym mieście dominikanina, w Viterbo, ludzie dzięki
niej poznali smak chleba. Natomiast w Attyce i na Sycylii nauczyła ich ona uprawy zboża79. Niezwykły
cykl fresków Pinturicchia z Appartamenti Borgia w Watykanie (1492 1494) jest przykładem żywego
oddziaływania Commentari Annia na ówczesną sztukę80. Mimo uzasadnionych zarzutów o fałszerstwo
i manipulację, podnoszonych już w XVI stuleciu, poglądy Annia, popularyzowane w komentarzach do
tekstów antycznych, zwłaszcza tych „odkrytych" przez niego i tylko jemu znanych dzieł Manetona czy
Berossosa, doczekały się wielu wydań i inspirowały wiele umysłów jeszcze w XVII i XVIII w. Jego
wyraźne wpływy dostrzegamy na przykład w obszernym traktacie Macieja Sarbiewskiego81 Dii gentium,
który choć niepublikowany, funkcjonował w XVII i XVIII w. w licznych odpisach. Posługując się teorią
alegoryczną82, ale też i euhemeryzmem83 w tłumaczeniu mitów antycznych, to jest sprowadzając je do
poziomu rzeczywistych historycznych wydarzeń, które ze względu na ich wyjątkowe czy nadzwyczajne
znaczenie z czasem zostały przeniesione w sferę mitu, nasz wybitny poeta neołaciński tłumaczył sposób,
w jaki początkowa wiara w jedynego prawdziwego boga została przekształcona w błędny politeizm.
Wśród licznych bogów, których naturę poeta przeanalizował na podstawie Biblii i tekstów starożytnych84
(w tym także opublikowanych przez Annia rzekomych tekstów Berossosa czy Manetona), obok Ozyrysa
pojawia się także i Izyda, która wraz z mężem Ozyrysem w swoich wędrówkach po Europie uczyła ludzi
uprawy zboża i wypieku chleba85.
Racjonalistyczne i empiryczne podejście, dominujące w XVII i XVIII w., spowodowało wzrost zna-
czenia reliktów archeologicznych i epigraficznych w badaniach historycznych. W rzeczywistych i domnie-
manych miejscach kultu, reliktach antycznych, czy po prostu uważanych za antyczne, w poszczególnych
krajach zaczęto poszukiwać pilnie dowodów na znaczenie kultu Izydy i na jej związki z chrześcijaństwem,
zwłaszcza z Matką Boską86. Sprzyjało temu utożsamianie bogini z ziemią karmicielką, łączenie z Izydą
79 Baltruśaitis, op. cit., s. 123.
80 Ibidem, s. 126-128; P. M a 11 i a n g e 1 i, Annio da Viterbo inspiratore dei cieli pittorici, [w:] Annio da Viterbo. Documenti
e ricerche /..., s. 257-303: apartamenty Borgia; s. 304-339 głównie 304-308: Sala Regia w Palazzo Comunale w Viterbo; F. P a p i,
Un nuovo Osiride nella Roma del Quattrocento. Il ciclo Borgia nel Vaticano, [w] La lupa e la sfinge..., s. 144-153.
81 M.K. S arbie w s к i, Dii gentium, Kraków, Biblioteka Czartoryskich rk A (Czart.II 1249), В (Cart.II 1878), opublikowane
dopiero w 1972 г.: M.K. Sarbiewski, Dii gentium. Bogowie pogan, wstęp opr. i tłum. K. Stawecka, Ossolineum, Wrocław-Warsza-
wa-Kraków 1972.
82 Ibidem, rozdz. XVIII, 10; 30 = Bogowie pogan.., s. 247: „Sub eadem allcgoria, sed sub diversis nominibus Isis Iuget Osiridem,
Osiris enim sol est, Isis terra, vel rerum natura".
83 E. Sarnowska, Z dziejów badań nad mitami - traktat M.K. Sarbiewskiego o mitologii antycznej. „Poetyka i Historia", 6,
Konferencja teoretyczno-literacka, Ossolineum 1968, s. 9—41; eadem, Świat mitów i świat znaczeń. M.K. Sarbiewski i problemy wiedzy
o starożytności, Wrocław 1969, s. 79: „Autor Dii gentium, który podjął w swym traktacie historyczną interpretacje mitologii, zatrzymał
także cywilizacyjno4^ulturowe nastawienie tej interpretacji, nadając jej wszakże ponadto nowe, chrześcijańskie piętno".
84 S a r b i e w s к i, op. cit., rozdz. XXI, 64, XII, s. 310: „Nomen Dei ab ipso deo Moysi indicatum: »Ego sum, qui sum«";
komentując w związku z tym podany przez Plutarcha znany napis z bramy świątyni Minerwy z Sais, stwierdził: „Jak najbardziej więc
słusznie i właściwie, mając wysłać Mojżesza do Egipcjan pouczył go Bóg, aby zapytany, kto go wysłał, odpowiadał: »Wysłał mnie do
was ten, który jest«, stwierdzając jasno, że tylko on jest prawdziwym Bogiem. Natomiast Izyda i Apollo i inni bogowie egipscy nie są
Bogiem i fałszywie odnosi się do nich napis El »Ja«", s. 313.
85 Ibidem, rozdz. XXII, 14, 3c: „Anno quo mortuus est Noe, Osiridem et Isidem invenisse frumenta, fruges, agriculturam et
orbem peragrasse. Unde forte natae fabulae Cereris, Proserpinae, Bacchi": Bogowie pogan..., s. 553; rozdz. XII, 3c: s. 314-315: „Egip-
cjanie nazywają Bakchusa Ozyrysem, wychowanym na górze Nysa. Miał on powierzyć państwo Izydzie a sam w towarzystwie Pana,
Triptolema, Satyrów i dziewięciu Muz wyruszył przez Etiopię i Arabię do Indii a stamtąd przez Hellespont do Europy. Nauczył on ludzi
używania wina, miodu, zboża i piwa oraz wesołego trybu życia" („vinique, mellis et frumenti ac zythi conficiendi et hilare vivendi
mortales rationem edocuisse").
86 G. M arc e 1, Histoire de l'origine et des progrez de la monarchie française, I, Paris 1686, s. 40 i п., interpretując proroctwo
Izajasza (45,8): „niech się otworzy ziemia i niech wyrośnie zbawienie a sprawiedliwość niech wespół zakwitnie", i biorąc pod uwagę
fakt, iż w języku proroka słowo „ziemia" znaczyło „dziewica", a równocześnie „isha" (dziewica) oznaczało także Izydę, doszedł do
wniosku że: „Tajemnicą Bogini, której imię według rdzenia hebrajskiego znaczyło dziewica, jest jak sądzę to co się wydarzyło w ciągu
wieków, kiedy to zgodnie z twierdzeniem Pisma Świętego, Ziemia, to jest dla naszych Druidów Bogini Izyda, otworzyła się i wydała
na świat Mesjasza dla ludzkiego zbawienia"; cyt. za Baltruśaitis, op. cit., s. 96-97. Już w średniowieczu wierzono zresztą, iż w miejscu
WITOLD DOBROWOLSKI
Belocha, króla Asyrii, i Gambriviusa, władcy Germanii, miał przebywać u źródeł Dunaju i toczyć walki
z Gigantami w Italii. Po zwycięstwach odniesionych nad nimi Ozyrys osiadł w Viterbo, którą uczynił
stolicą utworzonego przez siebie państwa Etrurii. Po dziesięciu latach sprawiedliwych rządów wrócił do
Egiptu, gdzie poniósł śmierć z ręki złego i podstępnego Seta. Dopiero po śmierci Ozyrysa Izyda wychodzi
na plan pierwszy legendy. W swych europejskich wędrówkach staje się ona dobroczyńcą wielu ludów.
W Italii znano ją jako Cererę frugifera i légiféra, gdyż nauczyła ludzi odżywiać się nie żołędziami, lecz
chlebem ze zboża i dała im prawa. Właśnie w rodzinnym mieście dominikanina, w Viterbo, ludzie dzięki
niej poznali smak chleba. Natomiast w Attyce i na Sycylii nauczyła ich ona uprawy zboża79. Niezwykły
cykl fresków Pinturicchia z Appartamenti Borgia w Watykanie (1492 1494) jest przykładem żywego
oddziaływania Commentari Annia na ówczesną sztukę80. Mimo uzasadnionych zarzutów o fałszerstwo
i manipulację, podnoszonych już w XVI stuleciu, poglądy Annia, popularyzowane w komentarzach do
tekstów antycznych, zwłaszcza tych „odkrytych" przez niego i tylko jemu znanych dzieł Manetona czy
Berossosa, doczekały się wielu wydań i inspirowały wiele umysłów jeszcze w XVII i XVIII w. Jego
wyraźne wpływy dostrzegamy na przykład w obszernym traktacie Macieja Sarbiewskiego81 Dii gentium,
który choć niepublikowany, funkcjonował w XVII i XVIII w. w licznych odpisach. Posługując się teorią
alegoryczną82, ale też i euhemeryzmem83 w tłumaczeniu mitów antycznych, to jest sprowadzając je do
poziomu rzeczywistych historycznych wydarzeń, które ze względu na ich wyjątkowe czy nadzwyczajne
znaczenie z czasem zostały przeniesione w sferę mitu, nasz wybitny poeta neołaciński tłumaczył sposób,
w jaki początkowa wiara w jedynego prawdziwego boga została przekształcona w błędny politeizm.
Wśród licznych bogów, których naturę poeta przeanalizował na podstawie Biblii i tekstów starożytnych84
(w tym także opublikowanych przez Annia rzekomych tekstów Berossosa czy Manetona), obok Ozyrysa
pojawia się także i Izyda, która wraz z mężem Ozyrysem w swoich wędrówkach po Europie uczyła ludzi
uprawy zboża i wypieku chleba85.
Racjonalistyczne i empiryczne podejście, dominujące w XVII i XVIII w., spowodowało wzrost zna-
czenia reliktów archeologicznych i epigraficznych w badaniach historycznych. W rzeczywistych i domnie-
manych miejscach kultu, reliktach antycznych, czy po prostu uważanych za antyczne, w poszczególnych
krajach zaczęto poszukiwać pilnie dowodów na znaczenie kultu Izydy i na jej związki z chrześcijaństwem,
zwłaszcza z Matką Boską86. Sprzyjało temu utożsamianie bogini z ziemią karmicielką, łączenie z Izydą
79 Baltruśaitis, op. cit., s. 123.
80 Ibidem, s. 126-128; P. M a 11 i a n g e 1 i, Annio da Viterbo inspiratore dei cieli pittorici, [w:] Annio da Viterbo. Documenti
e ricerche /..., s. 257-303: apartamenty Borgia; s. 304-339 głównie 304-308: Sala Regia w Palazzo Comunale w Viterbo; F. P a p i,
Un nuovo Osiride nella Roma del Quattrocento. Il ciclo Borgia nel Vaticano, [w] La lupa e la sfinge..., s. 144-153.
81 M.K. S arbie w s к i, Dii gentium, Kraków, Biblioteka Czartoryskich rk A (Czart.II 1249), В (Cart.II 1878), opublikowane
dopiero w 1972 г.: M.K. Sarbiewski, Dii gentium. Bogowie pogan, wstęp opr. i tłum. K. Stawecka, Ossolineum, Wrocław-Warsza-
wa-Kraków 1972.
82 Ibidem, rozdz. XVIII, 10; 30 = Bogowie pogan.., s. 247: „Sub eadem allcgoria, sed sub diversis nominibus Isis Iuget Osiridem,
Osiris enim sol est, Isis terra, vel rerum natura".
83 E. Sarnowska, Z dziejów badań nad mitami - traktat M.K. Sarbiewskiego o mitologii antycznej. „Poetyka i Historia", 6,
Konferencja teoretyczno-literacka, Ossolineum 1968, s. 9—41; eadem, Świat mitów i świat znaczeń. M.K. Sarbiewski i problemy wiedzy
o starożytności, Wrocław 1969, s. 79: „Autor Dii gentium, który podjął w swym traktacie historyczną interpretacje mitologii, zatrzymał
także cywilizacyjno4^ulturowe nastawienie tej interpretacji, nadając jej wszakże ponadto nowe, chrześcijańskie piętno".
84 S a r b i e w s к i, op. cit., rozdz. XXI, 64, XII, s. 310: „Nomen Dei ab ipso deo Moysi indicatum: »Ego sum, qui sum«";
komentując w związku z tym podany przez Plutarcha znany napis z bramy świątyni Minerwy z Sais, stwierdził: „Jak najbardziej więc
słusznie i właściwie, mając wysłać Mojżesza do Egipcjan pouczył go Bóg, aby zapytany, kto go wysłał, odpowiadał: »Wysłał mnie do
was ten, który jest«, stwierdzając jasno, że tylko on jest prawdziwym Bogiem. Natomiast Izyda i Apollo i inni bogowie egipscy nie są
Bogiem i fałszywie odnosi się do nich napis El »Ja«", s. 313.
85 Ibidem, rozdz. XXII, 14, 3c: „Anno quo mortuus est Noe, Osiridem et Isidem invenisse frumenta, fruges, agriculturam et
orbem peragrasse. Unde forte natae fabulae Cereris, Proserpinae, Bacchi": Bogowie pogan..., s. 553; rozdz. XII, 3c: s. 314-315: „Egip-
cjanie nazywają Bakchusa Ozyrysem, wychowanym na górze Nysa. Miał on powierzyć państwo Izydzie a sam w towarzystwie Pana,
Triptolema, Satyrów i dziewięciu Muz wyruszył przez Etiopię i Arabię do Indii a stamtąd przez Hellespont do Europy. Nauczył on ludzi
używania wina, miodu, zboża i piwa oraz wesołego trybu życia" („vinique, mellis et frumenti ac zythi conficiendi et hilare vivendi
mortales rationem edocuisse").
86 G. M arc e 1, Histoire de l'origine et des progrez de la monarchie française, I, Paris 1686, s. 40 i п., interpretując proroctwo
Izajasza (45,8): „niech się otworzy ziemia i niech wyrośnie zbawienie a sprawiedliwość niech wespół zakwitnie", i biorąc pod uwagę
fakt, iż w języku proroka słowo „ziemia" znaczyło „dziewica", a równocześnie „isha" (dziewica) oznaczało także Izydę, doszedł do
wniosku że: „Tajemnicą Bogini, której imię według rdzenia hebrajskiego znaczyło dziewica, jest jak sądzę to co się wydarzyło w ciągu
wieków, kiedy to zgodnie z twierdzeniem Pisma Świętego, Ziemia, to jest dla naszych Druidów Bogini Izyda, otworzyła się i wydała
na świat Mesjasza dla ludzkiego zbawienia"; cyt. za Baltruśaitis, op. cit., s. 96-97. Już w średniowieczu wierzono zresztą, iż w miejscu