DOI Artikel:
Dobrowolski, Witold: Program ikonograficzny Sali Jadalnej Białego Domu w Łazienkach Królewskich w Warszawie: Wenus, Izyda, masoneria
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.18668#0233
PROGRAM IKONOGRAFICZNY SALI JADALNEJ BIAŁEGO DOMU W ŁAZIENKACH KRÓLEWSKICH.
227
Nawet nazwa „Biały Dom" może mieć wartość symboliczną, gdyż kolor biały jest kolorem, światła,
rozumu i przyzwoitości110.
Dekoracja Sali Jadalnej Białego Domu i ukryte w niej elementy symboliki masońskiej nie jest wyjąt-
kiem wśród realizacji powstałych w Polsce w czasach stanisławowskich111. Nie jest też osamotniona
wśród dzieł powstałych w bliskim sąsiedztwie112 oraz z inicjatywy i dla Stanisława Augusta113. Mamy
przede wszystkim na myśli Pałac na Wyspie. I to nie tylko Salę Salomona, której związki masońskie
są oczywiste. Myślimy przede wszystkim o Sali Balowej, w której odnajdujemy motywy ściśle wiążące
się masońskimi treściami, podobne do tych, które skrywa Sala Jadalna Białego Domu. Wśród motywów
groteskowych, wyrażających tę samą co w Sali Jadalnej Białego Domu ideę powszechnego harmonijnego
funkcjonowania świata, odnajdujemy postać Izydy-Ziemi, czy też Izydy-Natury, ustawioną na piramidzie
utworzonej z siedmiu stopni wtajemniczenia masońskiego. Bogini w tym wypadku przybrała charakte-
rystyczną postać Diany Efeskiej z torsem pokrytym gęsto rozmieszczonymi szeregami piersi114. Wyżej,
ponad wyobrażeniem Izydy-Diany, dostrzegamy postać nagiej kobiety (bogini) z głową przykrytą na
sposób egiptyzujący długim szalem czy też chustą. Naszym zdaniem także i w tym wypadku w postaci
tej należałoby dostrzec Izydę, tym razem w formie Izydy-Wenus.
Identyfikacja przedstawień Diany Efeskiej z Izydą została dokonana na podstawie fragmentu z Satur-
naliów Makrobiusza115, w którym ten stwierdza: „Z jego kultem łączy się kult Izydy, która jest naturą lub
ziemią lub naturą rzeczy znajdujących się pod słońcem. Dlatego bogini ma całe ciało pokryte piersiami,
ściśle przylegającymi do siebie, ponieważ natura, czy też ziemia żywi wszystkie rzeczy". Już w Histoire
de la monarchie française z roku 1686 Guillaume Marcel, dowodząc popularności kultu Izydy wśród
galijskich druidów, napisał: „Zresztą wierzenia ludów dotyczące tej bogini [tj. Izydy] nie różniły się
od wierzeń Egipcjan; mylili oni ją z Cererą i z Ziemią, oddając jej te same honory i składając te same
ofiary, ponieważ myśleli, że to ona zapoznała ludzi ze zbożem, że ich nauczyła uprawy ziemi i że ich
żywi i przechowuje w swym łonie; jednym słowem sądzili, iż jest ona matką wspólną wszystkich rzeczy
i dlatego pokrywali ją szczelnie piersiami i koronowali wieżami"116.
WENUS-IZYDA CZYNNIKIEM ZAPEWNIAJĄCYM HARMONIĘ ŚWIATA
Różokrzyżowcy nie byli przeciwnikami religii, choć z czasem zostali oficjalnie potępieni przez Kościół.
Nie mamy wszakże żadnych podstaw, by w programie ikonograficznym Sali Jadalnej dostrzec jakikolwiek
ślad religijnych spekulacji. Wybrany przez króla język jest świeckim językiem antycznej mitologii, pod-
110 C. Krassowski, Architektura romantyczna i romantyzm, [w:] Romantyzm. Studia nad sztuką drugiej polony wieku XVIII
i wieku XIX. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa, listopad 1963, Warszawa 1967, s. 317; Załęski, Ogrody
wolnomularzy..., s. 100.
111 Krassowski, op. cit., s. 317; Z. Ostrowska-Kębłowska, Architektura pałacowa drugiej połowy XVIII wieku
w Wielkopolsce, Poznań 1969, s. 257; K. P a r fi a n o w i с z, „Według liczby". Masoński duch symboliki puławskiej kaplicy pałacowej,
Kazimierz Dolny-Puławy 1993; W. Brzezińska, Symbolika wo/nomularska w założeniu pałacowo-ogrodowym w Młynowie za
czasów Aleksandra Chodkiewicza, Warszawa 2006; J. Polanowska, Projekt założenia ogrodowego nad Szeszupą, domniemane dzieło
Stanisława Zawadzkiego, „Biuletyn Historii Sztuki", LXVIII, 2006, s. 418^20; Załęski, Ogrody wolnomularzy..., s. 95-107.
112 Kępińska, op. cit., s. 40^46; W. Piwkowski, Arkadia Heleny Radziwillowej. Studium historyczne, Warszawa 1998,
s. 86-90; T. Grzybkowska, Ogród Armidy Arkadyjskiej Heleny Radziwillowej, „Rocznik Historii Sztuki", XXXIV, 2010, s. 5-42;
Załęski, Ogrody wolnomularzy..., loc. cit.
113 Pałac na Wyspie w Parku Łazienkowskim: Przedsionek utrzymany z pierwotnej Tylmanowskiej fazy, posąg Polonia florescens
wzorowany na sztychu Jeana Jacques'a Boissarda, przedstawiającym antyczny posąg Saeculum felix, ofiarowany przez Izajasza, kapłana
Izydy: M. Karpowicz, Sztuka oświeconego sarmatyzmu, Warszawa 1986, s. 35. Oczywiste koneksje masońskie ma Sala Kompanii
Pałacu z cyklem malowideł Bacciarellego poświęconym Salomonowi, wśród których znalazły się też takie tematy, jak Poświęcenie świą-
tyni jerozolimskiej czy Salomon z architektem Hiramem, motywy stale obecne w mitologii wolnomularskiej i wiążące się z masońskim
kultem mądrości: К i г к Mac N u 11 y, op. cit., s. 49-50: R o 11 e r m u n d, Program polityczny..., s. 118.
114 Postać Diany z Efezu wzorowana na przedstawieniu z Loggi Rafaela z Watykanu i opartej na znanych rzeźbach antycznych
z Kapitolu i Muzeum Archeologicznego w Neapolu: ostatnio С. С a p a 1 d i, [w:] Le sculture Farnese, I. Le sculture ideali, Edit. Electa,
Napoli 2007, nr 50, s. 113-116, il. XCVI, 1-5, została ustawiona na podwyższeniu o siedmiu stopniach symbolizujących (jak siedmio-
stopniowa drabina) stopnie masońskiego wtajemniczenia: por. К i г к Mac Nul ty, op. cit., il. na s. 85 i 114-115; Bernatowicz,
Niepodobne do rzeczywistości..., s. 142, il. 63.
115 M а с г о b i u s, Saturnalia, I, 18, 20; cyt. za Baltruśaitis, op. cit., s. 96.
116 Marcel, op. cit., s. 40 i п.; В а 11 r u s a i t i s, op. cit., s. 96-99.
227
Nawet nazwa „Biały Dom" może mieć wartość symboliczną, gdyż kolor biały jest kolorem, światła,
rozumu i przyzwoitości110.
Dekoracja Sali Jadalnej Białego Domu i ukryte w niej elementy symboliki masońskiej nie jest wyjąt-
kiem wśród realizacji powstałych w Polsce w czasach stanisławowskich111. Nie jest też osamotniona
wśród dzieł powstałych w bliskim sąsiedztwie112 oraz z inicjatywy i dla Stanisława Augusta113. Mamy
przede wszystkim na myśli Pałac na Wyspie. I to nie tylko Salę Salomona, której związki masońskie
są oczywiste. Myślimy przede wszystkim o Sali Balowej, w której odnajdujemy motywy ściśle wiążące
się masońskimi treściami, podobne do tych, które skrywa Sala Jadalna Białego Domu. Wśród motywów
groteskowych, wyrażających tę samą co w Sali Jadalnej Białego Domu ideę powszechnego harmonijnego
funkcjonowania świata, odnajdujemy postać Izydy-Ziemi, czy też Izydy-Natury, ustawioną na piramidzie
utworzonej z siedmiu stopni wtajemniczenia masońskiego. Bogini w tym wypadku przybrała charakte-
rystyczną postać Diany Efeskiej z torsem pokrytym gęsto rozmieszczonymi szeregami piersi114. Wyżej,
ponad wyobrażeniem Izydy-Diany, dostrzegamy postać nagiej kobiety (bogini) z głową przykrytą na
sposób egiptyzujący długim szalem czy też chustą. Naszym zdaniem także i w tym wypadku w postaci
tej należałoby dostrzec Izydę, tym razem w formie Izydy-Wenus.
Identyfikacja przedstawień Diany Efeskiej z Izydą została dokonana na podstawie fragmentu z Satur-
naliów Makrobiusza115, w którym ten stwierdza: „Z jego kultem łączy się kult Izydy, która jest naturą lub
ziemią lub naturą rzeczy znajdujących się pod słońcem. Dlatego bogini ma całe ciało pokryte piersiami,
ściśle przylegającymi do siebie, ponieważ natura, czy też ziemia żywi wszystkie rzeczy". Już w Histoire
de la monarchie française z roku 1686 Guillaume Marcel, dowodząc popularności kultu Izydy wśród
galijskich druidów, napisał: „Zresztą wierzenia ludów dotyczące tej bogini [tj. Izydy] nie różniły się
od wierzeń Egipcjan; mylili oni ją z Cererą i z Ziemią, oddając jej te same honory i składając te same
ofiary, ponieważ myśleli, że to ona zapoznała ludzi ze zbożem, że ich nauczyła uprawy ziemi i że ich
żywi i przechowuje w swym łonie; jednym słowem sądzili, iż jest ona matką wspólną wszystkich rzeczy
i dlatego pokrywali ją szczelnie piersiami i koronowali wieżami"116.
WENUS-IZYDA CZYNNIKIEM ZAPEWNIAJĄCYM HARMONIĘ ŚWIATA
Różokrzyżowcy nie byli przeciwnikami religii, choć z czasem zostali oficjalnie potępieni przez Kościół.
Nie mamy wszakże żadnych podstaw, by w programie ikonograficznym Sali Jadalnej dostrzec jakikolwiek
ślad religijnych spekulacji. Wybrany przez króla język jest świeckim językiem antycznej mitologii, pod-
110 C. Krassowski, Architektura romantyczna i romantyzm, [w:] Romantyzm. Studia nad sztuką drugiej polony wieku XVIII
i wieku XIX. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa, listopad 1963, Warszawa 1967, s. 317; Załęski, Ogrody
wolnomularzy..., s. 100.
111 Krassowski, op. cit., s. 317; Z. Ostrowska-Kębłowska, Architektura pałacowa drugiej połowy XVIII wieku
w Wielkopolsce, Poznań 1969, s. 257; K. P a r fi a n o w i с z, „Według liczby". Masoński duch symboliki puławskiej kaplicy pałacowej,
Kazimierz Dolny-Puławy 1993; W. Brzezińska, Symbolika wo/nomularska w założeniu pałacowo-ogrodowym w Młynowie za
czasów Aleksandra Chodkiewicza, Warszawa 2006; J. Polanowska, Projekt założenia ogrodowego nad Szeszupą, domniemane dzieło
Stanisława Zawadzkiego, „Biuletyn Historii Sztuki", LXVIII, 2006, s. 418^20; Załęski, Ogrody wolnomularzy..., s. 95-107.
112 Kępińska, op. cit., s. 40^46; W. Piwkowski, Arkadia Heleny Radziwillowej. Studium historyczne, Warszawa 1998,
s. 86-90; T. Grzybkowska, Ogród Armidy Arkadyjskiej Heleny Radziwillowej, „Rocznik Historii Sztuki", XXXIV, 2010, s. 5-42;
Załęski, Ogrody wolnomularzy..., loc. cit.
113 Pałac na Wyspie w Parku Łazienkowskim: Przedsionek utrzymany z pierwotnej Tylmanowskiej fazy, posąg Polonia florescens
wzorowany na sztychu Jeana Jacques'a Boissarda, przedstawiającym antyczny posąg Saeculum felix, ofiarowany przez Izajasza, kapłana
Izydy: M. Karpowicz, Sztuka oświeconego sarmatyzmu, Warszawa 1986, s. 35. Oczywiste koneksje masońskie ma Sala Kompanii
Pałacu z cyklem malowideł Bacciarellego poświęconym Salomonowi, wśród których znalazły się też takie tematy, jak Poświęcenie świą-
tyni jerozolimskiej czy Salomon z architektem Hiramem, motywy stale obecne w mitologii wolnomularskiej i wiążące się z masońskim
kultem mądrości: К i г к Mac N u 11 y, op. cit., s. 49-50: R o 11 e r m u n d, Program polityczny..., s. 118.
114 Postać Diany z Efezu wzorowana na przedstawieniu z Loggi Rafaela z Watykanu i opartej na znanych rzeźbach antycznych
z Kapitolu i Muzeum Archeologicznego w Neapolu: ostatnio С. С a p a 1 d i, [w:] Le sculture Farnese, I. Le sculture ideali, Edit. Electa,
Napoli 2007, nr 50, s. 113-116, il. XCVI, 1-5, została ustawiona na podwyższeniu o siedmiu stopniach symbolizujących (jak siedmio-
stopniowa drabina) stopnie masońskiego wtajemniczenia: por. К i г к Mac Nul ty, op. cit., il. na s. 85 i 114-115; Bernatowicz,
Niepodobne do rzeczywistości..., s. 142, il. 63.
115 M а с г о b i u s, Saturnalia, I, 18, 20; cyt. za Baltruśaitis, op. cit., s. 96.
116 Marcel, op. cit., s. 40 i п.; В а 11 r u s a i t i s, op. cit., s. 96-99.