DOI Artikel:
Manikowska, Ewa: Polska historia sztuki a Wielka Wojna
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.39127#0007
Rocznik Historii Sztuki, tom XL
PAN, 2015
EWA MANIKOWSKA
INSTYTUT SZTUKI PAN
POLSKA HISTORIA SZTUKI A WIELKA WOJNA*
Zagadnienie Wielkiej Wojny jako odrębnego i zarazem ważnego okresu w rozwoju dyscypliny historii
sztuki stało się w ostatnich latach ważnym tematem badawczym* 1. W momencie wybuchu wojny w ochro-
nę zagrożonych zabytków zaangażowali się spontanicznie lub w ramach zinstytucjonalizowanych akcji
działający na co dzień w środowiskach uniwersyteckich, muzealnych czy konserwatorskich uczeni o już
ustalonej renomie, ci stawiający dopiero pierwsze kroki, a także studenci, którzy nierzadko sami byli
aktywnymi uczestnikami walk na froncie. Prowadzili oni również działalność naukową, która w wielu
wypadkach miała charakter szczególny: wyrażając stanowisko narodowe i polityczne badacza, prowadzona
była w ścisłej współpracy lub wręcz na zamówienie instytucji rządowych odpowiedzialnych za kreowanie
oficjalnej propagandy. Jej rezultaty - publikowane zarówno w specjalistycznych rozprawach naukowych
i czasopismach, jak i w poczytnych gazetach codziennych, popularnych broszurach, albumach, prezen-
towane na wystawach fotograficznych - skierowane były nie tylko do świata uczonych, ale do narodów
zaangażowanych w konflikt i do całej społeczności międzynarodowej. Niezbędnym elementem tych róż-
norodnych publikacji była ilustracja (zazwyczaj fotograficzna), która nieraz trafniej niż słowo wyrażała
jasny ideowy przekaz. Historycy sztuki, na równi z przedstawicielami innych nauk, byli uczestnikami
i współtwórcami tak zwanego Krieg der Geister (wojny ducha), a ich aktywność należy rozpatrywać
w kategoriach propagandy2. W literaturze - dzięki prowadzonym w ostatnich latach badaniom Evonne
Levy3, Christiny Kott4 i Michaeli Passini5 - w szczególności dobrze przeanalizowana została spektaku-
larna polemika naukowa prowadzona za pośrednictwem wszelkich dostępnych środków przekazu między
uczonymi francuskimi (Emile Małe czy Henri Focillon) i niemieckimi (Paul Clemen, Wilhelm von Bodę
czy Otto Grautoff) o ustalonej międzynarodowej renomie.
Artykuł ten powstał w ramach projektu The Photographic Survey Movement and the Yisualisation of Collective Cultural
Identities in Europę at the Turn of the 20th Century, realizowanego w latach 2012-2015 w Instytucie Sztuki PAN i finansowanego przez
Fundację na Rzecz Nauki Polskiej (program POMOST Powroty Bis).
1 Por. zwłaszcza międzynarodowe „rocznicowe” konferencje naukowe organizowane w ostatnich dwóch latach, m.in. Mars & the
Museum. European Museums during the First World War (Berlin 18-19.09.2014); Des combattants studiem; durant la Grandę Guerre:
archeologues et historiens d’art au service du patrimoine (Arles, 19—21.03.2015); Apologeten der Yernichtung oder “Kunstschiitzer”?
Kunsthistoriker der Mittelmachte im Ersten Weltkrieg (Lipsk 8-9.04.2015).
2 Odwołuję się tu do definicji propagandy zaproponowanej przez E. Levy, Propaganda: a User’s Guide, „Kritische Berichte”,
35, 2007, nr 3, s. 35-37. O zaangażowaniu naukowców w Krieg der Geister por. M. Górny, Wielka wojna profesorów. Nauki o czło-
wieku 1912-1923, Instytut Historii PAN, Warszawa 2014 (tam dalsza bibliografia).
3 E. L e v y, The German Art Historians of World War I: Grautoff, Wichert, Weisbach and Brinckmann and the Activities of the
Zentralstelle Jur Auslandsdienst, „Zeitschrifit fur Kunstgeschichte”, 74, 2011, nr 3, s. 373-400.
4 Ch. Kott, Preserver Fart de Fennemi? Le patrimoine artistiąue en Belgiąue et en France occupees, 1914—1918, Peter Lang,
Bruxelles 2006.
5 M. P as s i n i, La fabriąue de Fart national. Le nationalisme et les origines de Fhistoire de Fart en France et en Allemagne,
1870-1933, Editions de la Maison des Sciences de’homme, Paris 2012, rozdz. Histoire et histoirens de Fart dans la Grandę Guerre.
Le gothiąue comme enjeu symboliąue, s. 190—228.
PAN, 2015
EWA MANIKOWSKA
INSTYTUT SZTUKI PAN
POLSKA HISTORIA SZTUKI A WIELKA WOJNA*
Zagadnienie Wielkiej Wojny jako odrębnego i zarazem ważnego okresu w rozwoju dyscypliny historii
sztuki stało się w ostatnich latach ważnym tematem badawczym* 1. W momencie wybuchu wojny w ochro-
nę zagrożonych zabytków zaangażowali się spontanicznie lub w ramach zinstytucjonalizowanych akcji
działający na co dzień w środowiskach uniwersyteckich, muzealnych czy konserwatorskich uczeni o już
ustalonej renomie, ci stawiający dopiero pierwsze kroki, a także studenci, którzy nierzadko sami byli
aktywnymi uczestnikami walk na froncie. Prowadzili oni również działalność naukową, która w wielu
wypadkach miała charakter szczególny: wyrażając stanowisko narodowe i polityczne badacza, prowadzona
była w ścisłej współpracy lub wręcz na zamówienie instytucji rządowych odpowiedzialnych za kreowanie
oficjalnej propagandy. Jej rezultaty - publikowane zarówno w specjalistycznych rozprawach naukowych
i czasopismach, jak i w poczytnych gazetach codziennych, popularnych broszurach, albumach, prezen-
towane na wystawach fotograficznych - skierowane były nie tylko do świata uczonych, ale do narodów
zaangażowanych w konflikt i do całej społeczności międzynarodowej. Niezbędnym elementem tych róż-
norodnych publikacji była ilustracja (zazwyczaj fotograficzna), która nieraz trafniej niż słowo wyrażała
jasny ideowy przekaz. Historycy sztuki, na równi z przedstawicielami innych nauk, byli uczestnikami
i współtwórcami tak zwanego Krieg der Geister (wojny ducha), a ich aktywność należy rozpatrywać
w kategoriach propagandy2. W literaturze - dzięki prowadzonym w ostatnich latach badaniom Evonne
Levy3, Christiny Kott4 i Michaeli Passini5 - w szczególności dobrze przeanalizowana została spektaku-
larna polemika naukowa prowadzona za pośrednictwem wszelkich dostępnych środków przekazu między
uczonymi francuskimi (Emile Małe czy Henri Focillon) i niemieckimi (Paul Clemen, Wilhelm von Bodę
czy Otto Grautoff) o ustalonej międzynarodowej renomie.
Artykuł ten powstał w ramach projektu The Photographic Survey Movement and the Yisualisation of Collective Cultural
Identities in Europę at the Turn of the 20th Century, realizowanego w latach 2012-2015 w Instytucie Sztuki PAN i finansowanego przez
Fundację na Rzecz Nauki Polskiej (program POMOST Powroty Bis).
1 Por. zwłaszcza międzynarodowe „rocznicowe” konferencje naukowe organizowane w ostatnich dwóch latach, m.in. Mars & the
Museum. European Museums during the First World War (Berlin 18-19.09.2014); Des combattants studiem; durant la Grandę Guerre:
archeologues et historiens d’art au service du patrimoine (Arles, 19—21.03.2015); Apologeten der Yernichtung oder “Kunstschiitzer”?
Kunsthistoriker der Mittelmachte im Ersten Weltkrieg (Lipsk 8-9.04.2015).
2 Odwołuję się tu do definicji propagandy zaproponowanej przez E. Levy, Propaganda: a User’s Guide, „Kritische Berichte”,
35, 2007, nr 3, s. 35-37. O zaangażowaniu naukowców w Krieg der Geister por. M. Górny, Wielka wojna profesorów. Nauki o czło-
wieku 1912-1923, Instytut Historii PAN, Warszawa 2014 (tam dalsza bibliografia).
3 E. L e v y, The German Art Historians of World War I: Grautoff, Wichert, Weisbach and Brinckmann and the Activities of the
Zentralstelle Jur Auslandsdienst, „Zeitschrifit fur Kunstgeschichte”, 74, 2011, nr 3, s. 373-400.
4 Ch. Kott, Preserver Fart de Fennemi? Le patrimoine artistiąue en Belgiąue et en France occupees, 1914—1918, Peter Lang,
Bruxelles 2006.
5 M. P as s i n i, La fabriąue de Fart national. Le nationalisme et les origines de Fhistoire de Fart en France et en Allemagne,
1870-1933, Editions de la Maison des Sciences de’homme, Paris 2012, rozdz. Histoire et histoirens de Fart dans la Grandę Guerre.
Le gothiąue comme enjeu symboliąue, s. 190—228.