Rocznik Historii Sztuki (40.2015)

Rocznik Historii Sztuki, tom XL
PAN, 2015

JOANNA M. SOSNOWSKA
INSTYTUT SZTUKI PAN

SZTUKA LEGIONÓW POLSKICH

LEGIONY
Historia zasług Legionów w walce o niepodległość i pozycja ich wodza, a także tak zwana sztuka
legionowa tworzyły w okresie międzywojennym dyskursy dominującej doktryny politycznej1. Jej rola
w kształtowaniu świadomości Polaków narastała i mimo że część obywateli Polskich nie utożsamiała się
z nią, to pozostawała głównym punktem odniesienia, gdy mówiono o patriotyzmie i męstwie. Po 1945 r.
historia Legionów, tracąc znaczenie politycznego dyskursu, stała się ważnym wątkiem opozycyjnego etosu
jako zakazana legenda, co usztywniło i ujednoznaczniło wszelkie interpretacje. Właściwie po dzień dzisiejszy
jesteśmy świadkami wykorzystywania tematu Legionów do celów partykularnych, związanych z polityką.
Ma w tym udział również sztuka związana treściowo z Legionami, od pierwszych wystaw rozpatrywana
jako coś nadzwyczajnego, wykraczającego poza normy, choć mieszczącego się w horyzoncie oczekiwań
publiczności niewyrobionej artystycznie, a jedynie bardzo mocno zaangażowanej patriotycznie.
Znamienne jest, że w książkach takich jak Legenda Legionów2, pięknie wydanych, monumentalnych, peł-
nych informacji historycznych i bogato ilustrowanych reprodukcjami dzieł sztuki - obrazów, rysunków, grafik,
rzeźb, medali itp., dla samego tematu sztuki, także literatury związanej z Legionami, przeznacza się miejsce na
końcu publikacji, a reprodukcje dzieł są często niedokładnie opisane. Tymczasem zarówno sztuki plastyczne,
jak i literatura stanowiły ważny element legionowego dyskursu. Jednak sam charakter prac spowodował, że po
stu latach stały się w przeważającej mierze anachroniczne, zyskując wyłącznie status ilustracji. Nadal jednak
pozostaje sprawą otwartą kwestia roli, jaką sztuka odegrała w wytwarzaniu wiedzy o Legionach.
Zarówno historycznie poprawne określenie „sztuka Legionów Polskich”, jak i potoczne „sztuka legiono-
wa” są nieprecyzyjne i trudne do zdefiniowania. Szerokie pole ich znaczenia zakreśliły autorki źródłowego
opracowania Sztuka Legionów Polskich i jej twórcy 1914-1918, Wacława Milewska i Maria Zientara3,
biorąc pod uwagę artystów związanych z ruchami niepodległościowymi i organizacjami parawojskowymi
przed 1914 r., następnie z Legionami, Polską Organizacją Wojskową, Naczelnym Komitetem Narodowym
i sympatyków czynu legionowego. Najwęższe wyznaczałoby przekonanie, że jest to sztuka tworzona bez
celów propagandowych przez artystów-żołnierzy w okresie od formalnego utworzenia Legionów Polskich
27 sierpnia 1914 r. lub od wcześniejszego, bo mającego miejsce 6 sierpnia wymarszu I Kampanii Kadrowej
z Krakowa w kierunku granicy z zaborem rosyjskim, lub nawet od przemówienia wygłoszonego 3 sierp-

1 Terminów dyskurs i doktryna używam w takim sensie, w jakim zostały zastosowane przez Michela Foucaulta, zob. M. F o u c a u 11,
Porządek dyskursu, tłum. M. Kozłowski, Gdańsk 2002.
2 Legenda Legionów. Opowieść o Legionach oraz ludziach Józefa Piłsudskiego, red. W. Sienkiewicz, Demart SA, Warszawa
2008.
3 W. Milewska, M. Zientara, Sztuka Legionów Polskich i jej twórcy 1914-1918, Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu
Niepodległościowego, Księgarnia Akademicka, Kraków 1999.