Rocznik Historii Sztuki (40.2015)

Rocznik Historii Sztuki, tom XL
PAN. 2015

CEZARY GŁUSZEK
POLITECHNIKA WARSZAWSKA

FORTYFIKACJE NA ZIEMIACH KRÓLESTWA POLSKIEGO
W PRZEDEDNIU I WOJNY ŚWIATOWEJ

W ciągu XIX w. fortyfikacje stopniowo przestawały być sztuką tworzenia architektury, u progu
Wielkiej Wojny ich budowa była już odrębną, specjalistyczną dziedziną wiedzy wojskowej. Jeszcze na
początku 4. ćwierci XIX w. obiekty murowe projektowano z dbałością o formę i detal architektoniczny.
Na przełomie XIX i XX w. rozwój środków ataku i obrony, a zwłaszcza zwiększenia donośności, pre-
cyzji trafiania i siły rażenia artylerii oblężniczej, wymusił stosowanie grubych murów, stropów, nasypów
ziemnych i betonowych budowli w miejsce wcześniejszych ceglanych i kamiennych. Zanikał jednocześnie
stosowany wcześniej detal architektoniczny, jako zupełnie nieodporny na ostrzał. W sensie artystycznym
architektura stawała się przede wszystkim utylitarna, z założenia prosta.
Rosyjskie fortyfikacje stałe są częścią jedynego w swoim rodzaju „skansenu” potężnych fortyfikacji
wybudowanych w Polsce przez państwa zaborcze (il. 1). Bezpośrednim bodźcem do realizacji wcześniej-
szych planów ufortyfikowania Królestwa Polskiego było powstanie listopadowe. Zaborca uświadomił sobie
potrzebę budowy dodatkowych punktów oporu i więzień, aby panować nad buntującymi się Polakami. Po
stłumieniu powstania Rosja przystąpiła do gruntownej modernizacji napoleońskiego Modlina (przemiano-
wanego na Nowogieorgiewsk), 1832-1841, i Brześcia. Rozpoczęto przygotowania do budowy twierdzy
w Dęblinie (Iwangorod), 1838-1845, oraz modernizacji Zamościa. W ciągu dwóch lat, 1832-1834, wznie-
siono Cytadelę Warszawską (Aleksandrowską) wraz z Fortem Śliwickiego na Pradze, dla panowania nad
buntowniczym, otwartym miastem.
Pierwsze fortyfikacje rosyjskie na ziemiach polskich były realizowane przez gen. Iwana Dehna jako
centralne założenia bastionowe według wzorów francuskich1. Były to dzieła ziemne, z ceglanymi obiektami
wolno stojącymi lub ukrytymi pod nasypami wałów. W architekturze obiektów murowych dominowały
ówcześnie występujące style historyzujące. Dobrymi przykładami są Brama Lubelska w Dęblinie (il. 2)
czy Brama ks. Józefa Poniatowskiego z lat 1811-1812 we „francuskim” Modlinie, przebudowana przez
Rosjan w 1836 r. Modlińska brama została zaprojektowana jako budowla ceglana z detalem kamiennym,
jednokondygnacyjna z jednym przelotem ujętym boniowaną archiwoltą i zwieńczonym gzymsem na kro-
ksztynach. Po bokach stoją dwie kordegardy, w których znajdują się podcienia z parami toskańskich
kolumn oraz żeliwnymi ozdobami (il. 3). Analogiczna brama - tak zwana Brama Żoliborska/Powązkowska
(ros. Wrota Konstantynowskie) - powstała w Cytadeli Warszawskiej.

1 C. Głusze k, Wpływy francuskie w fortyfikacji rosyjskiej na ziemiach polskich, Prace Naukowe Politechniki Warszawskiej,
t. 2, Warszawa 2000/2001, s. 3.