DOI Artikel:
Narębski, Lech: Fortyfikacje pruskie na ziemiach polskich w przededniu I wojny światowej
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.39127#0197
Rocznik Historii Sztuki, tom XL
PAN, 2015
LECH NARĘBSKI
URZĄD MARSZAŁKOWSKI WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO W TORUNIU
FORTYFIKACJE PRUSKIE NA ZIEMIACH POLSKICH
W PRZEDEDNIU I WOJNY ŚWIATOWEJ
Fortyfikacyjne zabezpieczenie wschodnich obszarów Prus do połowy XIX w. opierało się na „starych”
twierdzach wywodzących się z okresu staropolskiego: Gdańska1, Torunia2, które modernizowano i uzu-
pełniano o pojedyncze dzieła w latach 30-40. XIX w. i po 1860 r., oraz królewsko-pruskich: Grudziądza3
Poznania4 oraz Giżycka5.
Po zwycięskiej wojnie z Francją władze pruskie Najwyższym Rozporządzeniem Gabinetowym
z 24 czerwca 1872 r. dokonały kategoryzacji twierdz, typując na interesującym nas obszarze twierdze
I kategorii przewidziane do znaczącej rozbudowy: Gdańsk, Toruń, Poznań, Kostrzyń nad Odrą. Miały one
być odporne na regularne oblężenie i otrzymać nowe obwody złożone z silnych fortów artyleryjskich,
zwanych od twórcy modelu tego dzieła „fortami biehlerowskimi”6. Fort taki był obiektem zasadniczo
ziemno-murowanym z cegły, miał plan (narys) symetrycznego pięcioboku z dwoma zbiegającymi się pod
szeroko rozwartym kątem bokami czół i lekko zbieżnymi w kierunku pola krótszymi bokami barków,
zamkniętego od strony tylnej (szyjowej) bokiem załamanym do wewnątrz w kształt dzieła rogowego (dwa
półbastiony z kurtyną). Był dziełem jednowałowym, otoczonym obmurowaną fosą bronioną skrzydłowo
z trzech kaponier: dwustronnej czołowej i pojedynczych barkowych oraz barkowych załamań szyi. Bryła
fortu, o rozpiętości w szyi ok. 280-290 m i głębokości ok. 120-140 m, przewyższała otaczający teren
o ok. 8-9 m. Masyw ziemnych wałów ze stanowiskami dla armat i strzelców przykrywał budowle nie-
zbędne dla jego funkcjonowania: koszary załogi umieszczone w szyi, pod wałem czoła blok kazamatowy
mieszczący zaplecze artyleryjskie, skomunikowane potemą główną. Do roku 1885 wzniesiono w Poznaniu
dziewięć takich fortów, w Toruniu - osiem (il. 1). Były rozmieszczane pierścieniem w odstępach
ok. 1,5-3 km, jako szkielet obrony przewidziany do rozbudowy na wypadek wojny.
1 G. B ukal, Fortyfikacje Gdańska i ujścia Wisły 1454-1793. Studium z dziejów nowożytnej architektury militarnej, Sopot 2012.
2 J. Stankiewicz, Twierdza Toruń, cz. 2, „Zapiski Historyczne”, 38, 1973, z. 1, s. 32-97; cz. 3, „Zapiski Historyczne”, 38,
1973, z. 4, s. 81-121; J. Stankiewicz, K. Biskup, Twierdza Toruń, cz. 4, Drugi okres budowy twierdzy pruskiej - etap pierwszy,
„Zapiski Historyczne”, 43, 1978, z. 4, s. 77-125; Atlas Twierdzy Toruń, z. 1, Historia i źródła fortyfikacji Twierdzy Toruń, red. M. Biskup,
L. Narębski, Toruń 2005.
3 J. Franczak, W. Grabowski, R Nowiński, M. Żebrowski, Twierdza Grudziądz, Grudziądz 2010, s. 95-115;
G. Podruczny, Król i jego twierdze. Fryderyk Wielki i pruskie fortyfikacje stale w latach 1740-1786, Napoleon V, Oświęcim 2013,
s. 270-283.
4 J. Biesiadka, A. Gawlak, S. Kucharski, M. Wojciechowski, Twierdza Poznań, Poznań 2006, s. 19-34.
5 K. B i skup, Budowa twierdzy giżyckiej, [w:] Europa Orientalis. Polska i jej wschodni sąsiedzi od średniowiecza po współ-
czesność. Studia i materiały ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Alexandrowiczowi w 65. rocznicę urodzin, red. Z. Karpus, T. Kempa,
D. Michalak, Toruń 1996, s. 335-348; A. Żywiczyński, Feste Boyen. Dzieje, architektura, uzbrojenie, trasa zwiedzania, Giżycko
2003.
6 P. K1 e i n, W. L a c o s t e, Fort Biehler, Wiesbaden 2005 oraz Atłas Twierdzy Toruń, z. 5, J. Pokrzywnicki, L. Narębski,
Fort II - Stefan Czarniecki. Fort I - Billów, Toruń 2010, s. 4—6.
PAN, 2015
LECH NARĘBSKI
URZĄD MARSZAŁKOWSKI WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO W TORUNIU
FORTYFIKACJE PRUSKIE NA ZIEMIACH POLSKICH
W PRZEDEDNIU I WOJNY ŚWIATOWEJ
Fortyfikacyjne zabezpieczenie wschodnich obszarów Prus do połowy XIX w. opierało się na „starych”
twierdzach wywodzących się z okresu staropolskiego: Gdańska1, Torunia2, które modernizowano i uzu-
pełniano o pojedyncze dzieła w latach 30-40. XIX w. i po 1860 r., oraz królewsko-pruskich: Grudziądza3
Poznania4 oraz Giżycka5.
Po zwycięskiej wojnie z Francją władze pruskie Najwyższym Rozporządzeniem Gabinetowym
z 24 czerwca 1872 r. dokonały kategoryzacji twierdz, typując na interesującym nas obszarze twierdze
I kategorii przewidziane do znaczącej rozbudowy: Gdańsk, Toruń, Poznań, Kostrzyń nad Odrą. Miały one
być odporne na regularne oblężenie i otrzymać nowe obwody złożone z silnych fortów artyleryjskich,
zwanych od twórcy modelu tego dzieła „fortami biehlerowskimi”6. Fort taki był obiektem zasadniczo
ziemno-murowanym z cegły, miał plan (narys) symetrycznego pięcioboku z dwoma zbiegającymi się pod
szeroko rozwartym kątem bokami czół i lekko zbieżnymi w kierunku pola krótszymi bokami barków,
zamkniętego od strony tylnej (szyjowej) bokiem załamanym do wewnątrz w kształt dzieła rogowego (dwa
półbastiony z kurtyną). Był dziełem jednowałowym, otoczonym obmurowaną fosą bronioną skrzydłowo
z trzech kaponier: dwustronnej czołowej i pojedynczych barkowych oraz barkowych załamań szyi. Bryła
fortu, o rozpiętości w szyi ok. 280-290 m i głębokości ok. 120-140 m, przewyższała otaczający teren
o ok. 8-9 m. Masyw ziemnych wałów ze stanowiskami dla armat i strzelców przykrywał budowle nie-
zbędne dla jego funkcjonowania: koszary załogi umieszczone w szyi, pod wałem czoła blok kazamatowy
mieszczący zaplecze artyleryjskie, skomunikowane potemą główną. Do roku 1885 wzniesiono w Poznaniu
dziewięć takich fortów, w Toruniu - osiem (il. 1). Były rozmieszczane pierścieniem w odstępach
ok. 1,5-3 km, jako szkielet obrony przewidziany do rozbudowy na wypadek wojny.
1 G. B ukal, Fortyfikacje Gdańska i ujścia Wisły 1454-1793. Studium z dziejów nowożytnej architektury militarnej, Sopot 2012.
2 J. Stankiewicz, Twierdza Toruń, cz. 2, „Zapiski Historyczne”, 38, 1973, z. 1, s. 32-97; cz. 3, „Zapiski Historyczne”, 38,
1973, z. 4, s. 81-121; J. Stankiewicz, K. Biskup, Twierdza Toruń, cz. 4, Drugi okres budowy twierdzy pruskiej - etap pierwszy,
„Zapiski Historyczne”, 43, 1978, z. 4, s. 77-125; Atlas Twierdzy Toruń, z. 1, Historia i źródła fortyfikacji Twierdzy Toruń, red. M. Biskup,
L. Narębski, Toruń 2005.
3 J. Franczak, W. Grabowski, R Nowiński, M. Żebrowski, Twierdza Grudziądz, Grudziądz 2010, s. 95-115;
G. Podruczny, Król i jego twierdze. Fryderyk Wielki i pruskie fortyfikacje stale w latach 1740-1786, Napoleon V, Oświęcim 2013,
s. 270-283.
4 J. Biesiadka, A. Gawlak, S. Kucharski, M. Wojciechowski, Twierdza Poznań, Poznań 2006, s. 19-34.
5 K. B i skup, Budowa twierdzy giżyckiej, [w:] Europa Orientalis. Polska i jej wschodni sąsiedzi od średniowiecza po współ-
czesność. Studia i materiały ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Alexandrowiczowi w 65. rocznicę urodzin, red. Z. Karpus, T. Kempa,
D. Michalak, Toruń 1996, s. 335-348; A. Żywiczyński, Feste Boyen. Dzieje, architektura, uzbrojenie, trasa zwiedzania, Giżycko
2003.
6 P. K1 e i n, W. L a c o s t e, Fort Biehler, Wiesbaden 2005 oraz Atłas Twierdzy Toruń, z. 5, J. Pokrzywnicki, L. Narębski,
Fort II - Stefan Czarniecki. Fort I - Billów, Toruń 2010, s. 4—6.