Rocznik Historii Sztuki (40.2015)

POLSKA HISTORIA SZTUKI A WIELKA WOJNA

7


1. Bombardowanie katedry w Reims przez wojska niemieckie we wrześniu 1914

dzieło pod redakcją Paula Clemena (il. 2)10. Jego autorami byli niemieccy i austriaccy historycy sztuki
i archeolodzy koordynujący działania związane z opieką nad zabytkami na wszystkich terytoriach kontro-
lowanych przez Niemcy. Ta zaplanowana na wielką skalę propagandowa publikacja, przygotowywana od
samego początku istnienia zinstytucjonalizowanego Kunstschutzu, została sfinansowana przez niemieckie
Ministerstwo Spraw Zagranicznych i wydana w trzech wersjach językowych (niemieckiej, angielskiej
i francuskiej) w 1919 r., w czasie negocjacji pokojowych w Paryżu.
O ile pierwszy tom Kunstschutz im Kriege poświęcony był działalności niemieckich historyków sztu-
ki i konserwatorów na froncie zachodnim i opierał się na wypracowanej już na samym początku wojny
argumentacji na poparcie tez o zaniedbaniu dziedzictwa kulturowego we Francji i Belgii oraz o wielkim
wkładzie niemieckiej nauki i państwa niemieckiego w ich badanie i ochronę, o tyle drugi tom - poświęcony
frontowi południowemu i wschodniemu - miał już inny charakter. Po pierwsze autorzy forsowali tezę, że
za zniszczeniami na tych terytoriach stały państwa ententy, po drugie podkreślali rolę Kunstschutzu nie
tylko w uratowaniu i ochronie bezcennych elementów dziedzictwa, ale - jak w przypadku ziem dawnego
Imperium Rosyjskiego - również w ich odkryciu i opracowaniu. Tym samym Kunstschutz było też waż-
nym elementem taktyki Niemiec na terytoriach dawnej Rzeczypospolitej* 11.
W drugim tomie Kunstschutz im Kriege - podobnie jak w przypadku Francji i Belgii - opisano spraw-
nie działającą i świetnie zorganizowaną machinę opartą na współpracy urzędów niemieckich i austriac-
kich, kierowaną przez znaczących historyków sztuki i konserwatorów państw centralnych. Zaangażowane
w akcje dokumentacyjne i ratunkowe lokalne społeczne i naukowe organizacje narodowe oraz działający
w ich ramach badacze i aktywiści jawią się jako współpracownicy z rozmachem zakreślonego projektu,
który sterowany był z Wiednia i Berlina oraz finansowany przez rządy Niemiec i Austrii. Stąd na przy-
kład prowadzona przez Tadeusza Szydłowskiego w latach 1915-1918 akcja ochrony zagrożonych przez
działania wojenne zabytków na terenach Galicji i tych pozostających pod wspólną niemiecko-austriacką
administracją Generalnego Gubernatorstwa Lubelskiego opisana jest jako element składowy Kunstschutzu.
Rozdział Kustschutz im Kriege poświęcony tym terytoriom oparty jest niemal wyłącznie na materiałach
zebranych przez Szydłowskiego, wykorzystane są w nim zdjęcia (bez powołania się na autorstwo), które
zostały wykonane podczas wypraw inwentaryzacyjnych (il. 3) oraz zebrane w wyniku prowadzonych
kwerend. Jednak to nie Szydłowski, lecz przewodniczący Centralnej Komisji, Fortunat von Schubert-Sol-
dem, jest autorem tekstu12.

10 Kunstschutz im Kriege. Berichte uber den Zustand der Kunstdenkmaler auf den Verschiedenen Kriegsschauplcttzen und iiber die
deutschen und ósterreichischen Massnahmen zu ihrer Erhaltung, Rettung, Erforschung, hrsg. R Clemen, E.A. Seemann, Leipzig 1919.
11 Por. wstęp do tego wciąż czekającego na opracowanie zagadnienia B. Stortkuhl, Art Historiography during the World War I.
Kunstschutz and Reconstruction in the General Government ofWarsaw, „Kunstideaduslikke Uurimusi”, 23, 2014, nr 3-4, s. 157-181.
12 F. von Schubert-Soldern, Kunstdenkmaler und Denkmalpflege im Generalgouvernement Lublin und Galizien, [w:]
Kunstschutz und Kriege..., Bd. 2, s. 127-136.