Rocznik Historii Sztuki (40.2015)

FRYDERYK PAUTSCH I JEGO OBRAZY W WIEDEŃSKIM HEERESGESCHICHTLICHES MUSEUM

87


3. Fryderyk Pautsch, Portret nieznanego rosyjskiego jeńca,
olej, tektura, 49 x 32 cm,
Wiedeń, Heeresgeschichtliches Museum.
Fot. D. Kudelska

4. Fryderyk Pautsch, Rosyjski jeniec.
Fot. wg Katalog Kriegsbildung Ausstellung
des Ku K. Kriegspersseąuartiers, Kunstlerhaus, Wien,
2 Oktober 1915, il. poz. 30

kich popiersiach w lekkim skosie. Czasem artysta eksponował wschodnie, egzotyczne rysy modeli. Jeńcy
zazwyczaj mają spokojne, skupione, ale nie zawsze smutne twarze, należą do szeregu anonimowych
„typów ludzkich”, gdyby ich przedstawić w innych strojach mogliby być „postaciami z ludu”31 (il. 3-4).
Pautsch plastycznie buduje te postaci w sposób wypracowany jeszcze przed wojną, przez, jak opisał to
jeden z krytyków, „silne podkreślanie pewnych cech charakterystycznych ust, oczu, nosa i czoła, do czego
doszedł artysta przez karykaturę, jakiej pewien czas się poświęcał”32. Jego portrety bezimiennych jeńców
nigdy nie przedstawiają kalectwa, upokorzenia przegranej czy skrajnej wojennej nędzy. Także w starannie
ustawionej grupie obozowej jednakowo zastygają w spokoju i jeńcy, i pilnujący ich strażnik z karabinem
założonym na plecy33. Można powiedzieć, że ta mnogość pojedynczych figur wyjętych z tłumu jeńców
rozbija myślenie o wrogiej armii jako bezimiennej wojskowej frontowej masie.
Pautsch w zasadzie nie malował klasycznych motywów batalistycznych. Wyjątek, i to bardzo intere-
sujący, stanowi Szarża pod Rokitną, nieomawiana w literaturze przedmiotu34 (il. 5). Szwadron Zbigniewa
Dunin-Wąsowicza 13 czerwca 1915 r. przerwał impas trwania w okopach i w ciągu 15 minut pokonał
trzy linie obrony niezwyciężonych dotąd Rosjan. Kompozycyjnie obraz nawiązuje wprost do Bitwy pod
Grunwaldem Matejki. Uwagę zwraca ulokowany w centrum biały koń mocno spięty w skoku ku widzowi.
To jedyny koń w przedstawionej scenie, a przecież ukazane zostało natarcie ułanów. Jego biel przejmują
szpady Polaków kierujących ostrza w stronę ukazanych przy dolnej krawędzi Rosjan. Matejkowski jest
także zamysł wypełnienia powierzchni płótna bez przestrzeni, tu brak horyzontu, co znakomicie budu-
je wrażenie siły uderzenia. „Białe” szable, rytmizując plastycznie obraz, podkreślają wspólnotę ułanów,

31 Fryderyk Pautsch, Portrait eines unbekannten gefangenen Russen, olej, tektura, 50,5 x 36 cm, sygn.: FPautsch, Wien, Hee-
resgeschichtliches Museum, nr inw. 1945/15/KBI5827; Portrait eines unbekannten gefangenen Russen, olej, tektura, 49 x 32 cm, sygn.:
FPautsch, Wien, Heeresgeschichtliches Museum, nr inw. 1949/15/KBI5826; Portrait eines unbekannten gefangenen Russen, olej, tektura,
51 x 38 cm, sygn.: FPautsch, Wien, Heeresgeschichtliches Museum, nr inw. 1949/15/KBI5830; Portrait eines unbekannten gefangenen
Russen, olej, tektura, 49 x 30 cm, sygn.: FPautsch 915, Wien, Heeresgeschichtliches Museum, nr inw. 1972/15/BI35372; Russicher
Gefangener, [w:] Katalog Kriegsbildung Ausstellung des Ku K Kriegspersseąuartiers, Kunstlerhaus, Wien 2 Oktober 1915, poz. 30,
79-110, il. poz. 30.
32 A. Schroder, Wystawa Fryderyka Pautscha [we Lwowie], „Tygodnik Ilustrowany” 1911, nr 21, cyt. za Teksty o malarzach.
Antologia polskiej krytyki artystycznej 1890-1918, wybrał, ułożył i przedmową opatrzył W. Juszczak, Wrocław-Warszawa-Kraków 1976,

s. 361.

33 Zob. Fryderyk Pautsch, Jeńcy, Narodowe Archiwum Cyfrowe: http://audiovis.nac.gov.pl/obraz/125371/e7d5b711fl923d616e-
4f5e9980d0c318/ (dostęp: 2.02.2015). Najprawdopodobniej obraz jest źle datowany na rok 1936; przedstawia scenę z I wojny światowej,
o czym świadczy umundurowanie.
34 Nie wiadomo, czy obraz się zachował.