DOI Artikel:
Luba, Iwona; Wawer, Ewa Paulina: Władysław Strzemiński i Wielka Wojna
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.39127#0117
WŁADYSŁAW STRZEMIŃSKI I WIELKA WOJNA
115
16. Twierdza Osowiec, fort nr 1, niemiecka pocztówka, 1915
zanikają uczucia wyższego rzędu. Siedzibą wyższych uczuć jest kora mózgowa. Podkorowe aparaty według
Pawłowa są siedliskiem emocji, a pień mózgowy zarządza organami. Wszystkie części mózgu są ściśle
złączone ze sobą; wyżej położone części podporządkowują sobie części niższe”109. Strzemiński użył tu
niemal tych samych terminów, co Pawłów i jego współpracownicy: „wyższa czynność układu nerwowego”,
zamiast „czynności psychiczne”110. W sferze życia społecznego, ekonomicznego i politycznego zaburzenie
lub odwrócenie tego porządku, zdaniem Strzemińskiego, ujawnia kryzys, „ruch ślepej gry przypadkowych
sił”, stanowi niebezpieczeństwo, „zwiastując epokę panowania niższego rzędu odruchów społecznych,
wywodzących się z masy podkorowej i z pnia mózgowego”* * 111.
Koncepcja Pawłowa musiała być dla Strzemińskiego interesująca także w kontekście jego osobistych
doświadczeń Wielkiej Wojny, kiedy żołnierze musieli funkcjonować zgodnie z odruchami warunkowymi,
czego dowodzą fragmenty autobiograficznej powieści Remarque’a i inne liczne świadectwa. Dla przykładu,
Apollinaire relacjonował: „Życie w okopach zimą ma w sobie coś tak prostego, że rozumie się tu, czym
mogło być życie troglodytów w prehistorii. Jesteśmy prawdziwymi troglodytami”112. Nie on jeden używał
tego określenia113. Eksteins nazwał wręcz I wojnę światową wojną „troglodytów”114.
Strzemińskiego - inżyniera przekonywała zweryfikowana empirycznie teoria Pawłowa, musiały mu
być też bliskie: niezwykła dyscyplina i precyzja językowa fizjologa, stosowane przez niego terminy, mię-
dzy innymi „cytoarchitektonika kory półkul mózgowych”115, a także zbieżne z koncepcjami awangardy
przyrównanie człowieka do systemu (maszyny) i to doskonałego, bo bardzo plastycznego, z wielkimi
możliwościami, ze zdolnością samoregulacji: „metoda poznawania systemu człowieka jest ta sama, co i dla
poznawania każdego innego systemu: rozłożyć go na części składowe, poznać znaczenie każdej części,
poznać związek tych części, poznać ich stosunek do otaczającego środowiska, w końcu na podstawie tego
wszystkiego zrozumieć w ogóle jego działanie i, jeżeli można, kierować tym działaniem”116.
Pawłów badał funkcjonowanie mózgu przez eksperymenty na konkretnych czynnościach, analizując
ich mechanizmy i warunki, w jakich odbywała się dana czynność. Fundamentalne były dla niego kryteria
naukowe, znalezienie fizjologicznych przyczyn danego zjawiska, empiryczne dane, a nie przypuszczenia
lub dedukcyjne wnioski. „Żeby osobnik i gatunek mogły przetrwać, musi być dołączone do zwojów
podkorowych dodatkowe urządzenie - kora mózgowa. Narząd ten przenikliwie i rozlegle analizuje i syn-
109 Strzemiński, Aspekty rzeczywistości, s. 12.
110 Pawłów, Sherrington, Adrian, op. cit., s. 148.
111 Strzemiński, Aspekty rzeczywistości, s. 12.
112 Cyt. za Hartwig, op. cit., s. 341.
113 Eksteins, op. cit., s. 382, przyp. 2 do: Akt drugi. IV. Święto wojny. Balet bitewny: „Charles Delvert używał słowa troglo-
dyta w swoim dzienniku pod datą 11 lutego 1916, Carnets d’un fantassin, Paryż 1935, s. 145; a Peter McGregor używa go w liście
z 6 sierpnia 1916, P. McGregor, IWM. Tak więc termin ten nie jest wcale wynalazkiem ery powojennej, jak twierdzą niektórzy”.
114 Ibidem, s. 163.
115 I. Pawłów, Odpowiedź fizjologa psychologom, [w:] idem, Odpowiedź fizjologa psychologom i inne prace, tłum. L. Skar-
żyński, Warszawa 1990, s. 312.
116 Ibidem, s. 338.
115
16. Twierdza Osowiec, fort nr 1, niemiecka pocztówka, 1915
zanikają uczucia wyższego rzędu. Siedzibą wyższych uczuć jest kora mózgowa. Podkorowe aparaty według
Pawłowa są siedliskiem emocji, a pień mózgowy zarządza organami. Wszystkie części mózgu są ściśle
złączone ze sobą; wyżej położone części podporządkowują sobie części niższe”109. Strzemiński użył tu
niemal tych samych terminów, co Pawłów i jego współpracownicy: „wyższa czynność układu nerwowego”,
zamiast „czynności psychiczne”110. W sferze życia społecznego, ekonomicznego i politycznego zaburzenie
lub odwrócenie tego porządku, zdaniem Strzemińskiego, ujawnia kryzys, „ruch ślepej gry przypadkowych
sił”, stanowi niebezpieczeństwo, „zwiastując epokę panowania niższego rzędu odruchów społecznych,
wywodzących się z masy podkorowej i z pnia mózgowego”* * 111.
Koncepcja Pawłowa musiała być dla Strzemińskiego interesująca także w kontekście jego osobistych
doświadczeń Wielkiej Wojny, kiedy żołnierze musieli funkcjonować zgodnie z odruchami warunkowymi,
czego dowodzą fragmenty autobiograficznej powieści Remarque’a i inne liczne świadectwa. Dla przykładu,
Apollinaire relacjonował: „Życie w okopach zimą ma w sobie coś tak prostego, że rozumie się tu, czym
mogło być życie troglodytów w prehistorii. Jesteśmy prawdziwymi troglodytami”112. Nie on jeden używał
tego określenia113. Eksteins nazwał wręcz I wojnę światową wojną „troglodytów”114.
Strzemińskiego - inżyniera przekonywała zweryfikowana empirycznie teoria Pawłowa, musiały mu
być też bliskie: niezwykła dyscyplina i precyzja językowa fizjologa, stosowane przez niego terminy, mię-
dzy innymi „cytoarchitektonika kory półkul mózgowych”115, a także zbieżne z koncepcjami awangardy
przyrównanie człowieka do systemu (maszyny) i to doskonałego, bo bardzo plastycznego, z wielkimi
możliwościami, ze zdolnością samoregulacji: „metoda poznawania systemu człowieka jest ta sama, co i dla
poznawania każdego innego systemu: rozłożyć go na części składowe, poznać znaczenie każdej części,
poznać związek tych części, poznać ich stosunek do otaczającego środowiska, w końcu na podstawie tego
wszystkiego zrozumieć w ogóle jego działanie i, jeżeli można, kierować tym działaniem”116.
Pawłów badał funkcjonowanie mózgu przez eksperymenty na konkretnych czynnościach, analizując
ich mechanizmy i warunki, w jakich odbywała się dana czynność. Fundamentalne były dla niego kryteria
naukowe, znalezienie fizjologicznych przyczyn danego zjawiska, empiryczne dane, a nie przypuszczenia
lub dedukcyjne wnioski. „Żeby osobnik i gatunek mogły przetrwać, musi być dołączone do zwojów
podkorowych dodatkowe urządzenie - kora mózgowa. Narząd ten przenikliwie i rozlegle analizuje i syn-
109 Strzemiński, Aspekty rzeczywistości, s. 12.
110 Pawłów, Sherrington, Adrian, op. cit., s. 148.
111 Strzemiński, Aspekty rzeczywistości, s. 12.
112 Cyt. za Hartwig, op. cit., s. 341.
113 Eksteins, op. cit., s. 382, przyp. 2 do: Akt drugi. IV. Święto wojny. Balet bitewny: „Charles Delvert używał słowa troglo-
dyta w swoim dzienniku pod datą 11 lutego 1916, Carnets d’un fantassin, Paryż 1935, s. 145; a Peter McGregor używa go w liście
z 6 sierpnia 1916, P. McGregor, IWM. Tak więc termin ten nie jest wcale wynalazkiem ery powojennej, jak twierdzą niektórzy”.
114 Ibidem, s. 163.
115 I. Pawłów, Odpowiedź fizjologa psychologom, [w:] idem, Odpowiedź fizjologa psychologom i inne prace, tłum. L. Skar-
żyński, Warszawa 1990, s. 312.
116 Ibidem, s. 338.