DOI article:
Pencakowski, Paweł: Sztuka w hołdzie bohaterom: austriacko-węgierskie cmentarze wojenne z lat 1914 - 1918 w Galicji Zachodniej
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.39127#0138
136
PAWEŁ PENCAKOWSKI
5. Projekt bramy cmentarnej, rysunek niesygnowany, kalka. Archiwum Państwowe w Krakowie
kowana prowincja została odbita, ale nie było gwarancji, że nie stanie się znów areną starć, nie zanosiło
się bowiem na szybki koniec wojny. W Galicji Zachodniej, która pod względem honorowania poległych
miała być - jak sądzę - wzorem w skali całej monarchii, budową i ozdobą cmentarzy zajęła się więc
instytucja funkcjonująca w ramach ministerstwa wojny. Kriegsgraberabteilung Krakau był w istocie firmą
projektowo-budowlaną z siedzibą w Krakowie i agendami w terenie (zajmującą się również ewidencją
poległych, ekshumacjami, pochówkami, akcją informacyjną itd.).
Cmentarze, a przede wszystkim ich artystyczną oprawę, projektowali obywatele Austro-Węgier, archi-
tekci: Duśan Jurković (Słowak), Emil Ladewig, Gustav Ludwig, Hans Mayr, Robert Motka i Franz Stark
(Austriacy), Gustav RoBmann (poddany pruski)42, rzeźbiarze: Michael von Glassner-Matscheko, Johann
Jager, Franz Mazura, Heinrich Scholz, Johann Watzal (Austriacy) i Jan Szczepkowski (Polak). W charak-
terze projektantów występowali też niektórzy komendanci oddziałów oczyszczających pola walk, mający
stosowne wykształcenie, na przykład Siegfried Haller, Karl Schólich, Wilhelm Windholz, a także architekt
Anton Muller (Austriacy)43. Jak informują Broch i Hauptmann, artyści zatrudnieni w krakowskim Wydziale
sporządzili w sumie około 600 projektów koncepcyjnych, blisko 400 projektów realizacyjnych oraz 2000
szczegółowych rysunków wykonawczych44. Były to projekty układów przestrzennych cmentarzy oraz ich
architektury, czasami w wariantach, rysunki detalu kamieniarskiego, ciesielsko-snycerskiego, metaloplastyki,
jak też ujęcia perspektywiczne całości z rozwiniętą zielenią wysoką i studia krajobrazowe45 (il. 4-8, 18).
Projekty były dyskutowane i jeśli trzeba korygowane46. Przeprowadzano wewnętrzne konkursy na koncep-
cje najważniejszych nekropolii lub budowli pomnikowych47. Powstały liczne projekty krzyży i znaków na
groby oraz zbiorowe mogiły, które miały być masowo produkowane i stosowane (il. 36). Wykonywano
również plansze przeznaczone do prezentowania na wystawach, powielania w postaci pocztówek oraz
ilustrowania książki Brocha i Hauptmanna (il. 13). Tworzone były modele projektowanych nekropolii
42 Projekty podpisywał nazwiskiem Rossmann, w tekście B&H pisano je z B i tę wersję przyjmuję.
43 Jako projektanci występowali też sporadycznie „niemieccy eksperci artystyczni”, np. berliński rzeźbiarz Hermann Hosaeus,
autor centralnego pomnika w Staszkówce (nr 118). O artyście tym m.in. E. Klee, Das Kulturellexikon zum Dritten Reich. Wer war was
vor und nach 1945, Frankfurt am Main 2007, s. 268.
44 B&H, s. 18 i n. Reprodukcje projektów m.in. w Drogomir, op. cit., t. 1-3, passim.
45 M. D z i e d z i a k, Niezrealizowane projekty cmentarzy wojennych Dukana Jurkovića w Beskidzie Niskim, [w:] Materiały z kon-
ferencji naukowej ,,Znaki Pamięci”, Gorlice 27.10.2007, red. M. Dziedziak, Gorlice 2008, s. 27 i n. oraz Chrudzimska-Uhera,
O dylematach Polaka..., s. 45 i n.
46 Uwzględniano też uwagi „pruskich ekspertów artystycznych”, np. przypadku niemieckiej części cmentarza w Łużnej-Pustkach.
Proponowano także korekty gotowych już założeń. Kapitan Hauptmann zakwestionował m.in. żelbetową pergolę w Sękowej (nr 80),
która jednak przetrwała. Zob. Pencakowski, O cmentarzu wojennym w Sękowej koło Gorlic i działalności wiedeńskiego architekta
Hansa Mayra w Galicji w latach 1914-1918, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 39, 1994, nr 3, s. 194, przyp. 46; Dziedziak,
op. cit., s. 40.
47 W jury zasiadali m.in. zatrudnieni w Wydziale polscy malarze i rzeźbiarze.
PAWEŁ PENCAKOWSKI
5. Projekt bramy cmentarnej, rysunek niesygnowany, kalka. Archiwum Państwowe w Krakowie
kowana prowincja została odbita, ale nie było gwarancji, że nie stanie się znów areną starć, nie zanosiło
się bowiem na szybki koniec wojny. W Galicji Zachodniej, która pod względem honorowania poległych
miała być - jak sądzę - wzorem w skali całej monarchii, budową i ozdobą cmentarzy zajęła się więc
instytucja funkcjonująca w ramach ministerstwa wojny. Kriegsgraberabteilung Krakau był w istocie firmą
projektowo-budowlaną z siedzibą w Krakowie i agendami w terenie (zajmującą się również ewidencją
poległych, ekshumacjami, pochówkami, akcją informacyjną itd.).
Cmentarze, a przede wszystkim ich artystyczną oprawę, projektowali obywatele Austro-Węgier, archi-
tekci: Duśan Jurković (Słowak), Emil Ladewig, Gustav Ludwig, Hans Mayr, Robert Motka i Franz Stark
(Austriacy), Gustav RoBmann (poddany pruski)42, rzeźbiarze: Michael von Glassner-Matscheko, Johann
Jager, Franz Mazura, Heinrich Scholz, Johann Watzal (Austriacy) i Jan Szczepkowski (Polak). W charak-
terze projektantów występowali też niektórzy komendanci oddziałów oczyszczających pola walk, mający
stosowne wykształcenie, na przykład Siegfried Haller, Karl Schólich, Wilhelm Windholz, a także architekt
Anton Muller (Austriacy)43. Jak informują Broch i Hauptmann, artyści zatrudnieni w krakowskim Wydziale
sporządzili w sumie około 600 projektów koncepcyjnych, blisko 400 projektów realizacyjnych oraz 2000
szczegółowych rysunków wykonawczych44. Były to projekty układów przestrzennych cmentarzy oraz ich
architektury, czasami w wariantach, rysunki detalu kamieniarskiego, ciesielsko-snycerskiego, metaloplastyki,
jak też ujęcia perspektywiczne całości z rozwiniętą zielenią wysoką i studia krajobrazowe45 (il. 4-8, 18).
Projekty były dyskutowane i jeśli trzeba korygowane46. Przeprowadzano wewnętrzne konkursy na koncep-
cje najważniejszych nekropolii lub budowli pomnikowych47. Powstały liczne projekty krzyży i znaków na
groby oraz zbiorowe mogiły, które miały być masowo produkowane i stosowane (il. 36). Wykonywano
również plansze przeznaczone do prezentowania na wystawach, powielania w postaci pocztówek oraz
ilustrowania książki Brocha i Hauptmanna (il. 13). Tworzone były modele projektowanych nekropolii
42 Projekty podpisywał nazwiskiem Rossmann, w tekście B&H pisano je z B i tę wersję przyjmuję.
43 Jako projektanci występowali też sporadycznie „niemieccy eksperci artystyczni”, np. berliński rzeźbiarz Hermann Hosaeus,
autor centralnego pomnika w Staszkówce (nr 118). O artyście tym m.in. E. Klee, Das Kulturellexikon zum Dritten Reich. Wer war was
vor und nach 1945, Frankfurt am Main 2007, s. 268.
44 B&H, s. 18 i n. Reprodukcje projektów m.in. w Drogomir, op. cit., t. 1-3, passim.
45 M. D z i e d z i a k, Niezrealizowane projekty cmentarzy wojennych Dukana Jurkovića w Beskidzie Niskim, [w:] Materiały z kon-
ferencji naukowej ,,Znaki Pamięci”, Gorlice 27.10.2007, red. M. Dziedziak, Gorlice 2008, s. 27 i n. oraz Chrudzimska-Uhera,
O dylematach Polaka..., s. 45 i n.
46 Uwzględniano też uwagi „pruskich ekspertów artystycznych”, np. przypadku niemieckiej części cmentarza w Łużnej-Pustkach.
Proponowano także korekty gotowych już założeń. Kapitan Hauptmann zakwestionował m.in. żelbetową pergolę w Sękowej (nr 80),
która jednak przetrwała. Zob. Pencakowski, O cmentarzu wojennym w Sękowej koło Gorlic i działalności wiedeńskiego architekta
Hansa Mayra w Galicji w latach 1914-1918, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 39, 1994, nr 3, s. 194, przyp. 46; Dziedziak,
op. cit., s. 40.
47 W jury zasiadali m.in. zatrudnieni w Wydziale polscy malarze i rzeźbiarze.