Rocznik Historii Sztuki (40.2015)

140

PAWEŁ PENCAKOWSKI


11. Reinhold Volkel, Cmentarz w Ujściu Jezuickim, pocztówka,
projekt cmentarza Emil Ladewig i Hans Watzal. Fotografia w zbiorach autora

Na cmentarzach zachodniogalicyjskich ważne miejsce zajmowała literatura: strofy poezji i sentencje
w języku niemieckim; autorem większości był Hans Hauptmann50. Głoszą one, że polegli, pojednani przez
śmierć, są sobie równi w godności, ponieważ padli wierni przysiędze, że ich heroiczne czyny jaśnieją;
ziemia, którą bohatersko zrosili swą krwią, będzie ich strzec, natura zaś zadba o ozdobę ich mogił, a oni
sami dostąpią wieczystej nagrody i będą zawsze pamiętani. Dowiadujemy się, że Ojczyzna i rodacy chylą
przed nimi czoła, a pogrążeni w żalu bliscy zyskują pocieszenie51. Ta specyficzna literatura dopełnia
programy nekropolii, interpretuje wymowę założeń cmentarnych i przesłanie ideowe całości. Została też
przytoczona in extenso w książce Brocha i Hauptmanna.
Istotnym zadaniem krakowskiego Wydziału było informowanie opinii publicznej o honorowaniu żoł-
nierzy poległych i zmarłych w czasie wojny w Galicji. Oprócz wydawania wspomnianych wyżej pocztó-
wek i plakiet zorganizowano wystawy w Berlinie, Krakowie, Wiedniu, Ołomuńcu, Cieszynie, Morawskiej
Ostrawie, Bielsku i Opawie. Obrazy, fotografie, rysunki, modele i plansze eksponowano w prestiżowych
budynkach; powstawały artystyczne plakaty (il. 12), organizowano imprezy okolicznościowe. Istotnym
przedsięwzięciem było wydanie w 1918 r. książki Brocha i Hauptmanna. Krakowski Wydział przygotowywał
się do tej publikacji zapewne od samego początku. W każdym razie, gdy 22 marca 1917 r. Ministerstwo
Wojny wydało zgodę na edycję, musiała już istnieć jej koncepcja i stosowne materiały. Tekst tego dzieła
cechuje powaga, patos, intencje patriotyczne (lub raczej państwowotwórcze), pedagogiczne i apologe-
tyczne52. Znajdujemy w niej przedstawienie założeń ideowych całej akcji, są uwagi o sztuce cmentarzy
wojennych, omówienia twórczości poszczególnych projektantów oraz szersze ważniejszych nekropolii.
Typografia dzieła jest hieratyczna53. Niemiecki tekst oraz czarno-białe i barwne ilustracje, przerywniki
graficzne (il. 13) i okładka nasycone zostały stosowną symboliką. Luksusowy album dobrze harmonizuje
z wymową i programem akcji budowy cmentarzy żołnierskich w Galicji Zachodniej54.

50 Na kamiennych tablicach pojawiają się niekiedy jego imię i nazwisko bądź inicjały. Zupełnie wyjątkowo tekstom niemieckim
towarzyszą polskie tłumaczenia.
51 K. Lipiński, Zapomniana śmierć. Poetyka napisów nagrobnych na cmentarzach wojskowych z okresu I wojny światowej,
„Pismo Artystyczno-Literackie”, 1989, nr 4. s. 4—17; J. Kolbuszewski, Cmentarze, Wrocław 1996.
52 Na apologetyczny charakter publikacji zwracam uwagę w: Pencakowski. O cmentarzu wojennym..., s. 195. przyp. 51.
53 Nie wiadomo, kto zajmował się typografią, może malarz Franz Poledne, autor okładki (sygnowana jego inicjałami).
54 Zgodnie z intencjami dowódców krakowskiego Wydziału książka zawierała rozliczenie merytoryczne i finansowe całej akcji.