Rocznik Historii Sztuki (40.2015)

146

PAWEŁ PENCAKOWSKI

ńh-c-iT 1100


20. Projekt cmentarza na wzgórzu Rotunda koło Regietowa - widok frontalny,
projekt Duśan Jurković, odbitka ozalidowa. Archiwum Państwowe w Krakowie
Cmentarze wojenne Galicji Zachodniej są realizacją całościowej koncepcji, w której znaczenie miał
każdy element, począwszy od lokalizacji. Sytuowano je w miejscach obciążonych archetyp i cznym, sakral-
nym znaczeniem: na szczytach, przełęczach, grzbietach i zboczach wzgórz, w dolinach rzecznych, pośród
łąk i pól, na skraju lasów lub w ich głębi, na miejskich i wiejskich cmentarzach lub w ich sąsiedztwie
(il. 18). Powiązanie z cmentarzem parafialnym albo starozakonnym, kościołem, przydrożną kaplicą, figurą
lub krzyżem wpisywało je w lokalną historię i kulturę. Naturalne otoczenie heroizowało założenia usytu-
owane w górach i na pustkowiach.
Układy przestrzenne nekropolii prezentują szeroką gamę rozwiązań, od takich, które dostosowywano
do pozyskanych działek, po regularne i symetryczne. Często spotyka się układy centralne (albo centra-
lizujące), których podstawami bywają koło, wielobok, kwadrat, krzyż równoramienny, elipsa. Niekiedy
w rozdysponowaniu kwater wykorzystywano kształt żołnierskiego krzyża zasługi, bywały - jak wspo-
mniałem - założenia wieloczłonowe.
W architekturze i sztuce cmentarnej realizowanej przez Krakowski Wydział Grobów Wojennych poja-
wiają się różne nurty stylowe i tendencje. Stanowią one pars pro toto współczesnej architektury i plastyki,
zwłaszcza sepulkralnej i kommemoratywnej, odwołując się, głównie za jej pośrednictwem, do dorobku
sztuki europejskiej minionych epok. Powstaje nowa architektura, wielorako zakorzeniona w przeszłości,
ponieważ jej język kształtuje łączenie i przetwarzanie, czy też stapianie w jedną całość stylów kilku epok
minionych, jak również wykorzystywanie różnych elementów historycznej formy. Tego zjawiska nie da
się zredukować do pojęcia eklektyzmu, mimo że na formę cmentarzy i pomników składają się w istocie
heterogeniczne elementy.
Powszechnie występuje archaizacja formy, idąca śladem rozwiązań prehistorycznych, prymitywnych
lub tradycyjnych, napędzana archeologią, etnografią, fascynacją budownictwem wemakulamym. Czytel-
na jest ona w obróbce i łączeniu materiałów, w stosowanych konstrukcjach, „szorstkich” fakturach, jak
też w sugerowanym, organicznym powiązaniu założeń z przyrodą, co akcentowano we współczesnych
komentarzach. Materiał i „wynikająca zeń” forma architektoniczna miały być same przez się poetyckie,
znaczące i nastrojowe.
Przykładami są cmentarze Duśana Jurkovića. W niektórych wykorzystał on motyw strzelistej wieży,
czworobocznej lub oktogonalnej, stojącej na solidnej kamiennej podmurówce: pojedynczo, jak na przykład
w Gładyszowie (nr 55) i Grabiu (nr 4), lub w zestawie złożonym z pięciu, na wzgórzu Rotunda koło
Regietowa (nr 51)69 (il. 14, 19, 20). Pod względem techniki i formy drewniane wieże, pomniki i ogrodzenia

69 W swych późniejszych wypowiedziach odnosił je do schematu kompozycyjnego pięciokopułowych cerkwi.