DOI article:
Pencakowski, Paweł: Sztuka w hołdzie bohaterom: austriacko-węgierskie cmentarze wojenne z lat 1914 - 1918 w Galicji Zachodniej
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.39127#0149
SZTUKA W HOŁDZIE BOHATEROM. AUSTRIACKO-WĘGIERSKIE CMENTARZE WOJENNE Z LAT 1914—1918...
147
21. Cmentarz w Przysłopie, projekt Duśan Jurković, fotografia. Archiwum Państwowe w Krakowie
nawiązują do abstrakcyjnej historycznej ciesiołki70. Bywają też wieże kamienne oraz mury rustykowane albo
boniowane, także łączone z drewnem, na przykład w Koniecznej (nr 46). Ich okazałe wymiary i regularna
dyspozycja sprawiają, że mają w sobie coś monumentalnego. Oddala je to od budownictwa ludowego
i architektury wemakulamej, prowadząc w kierunku swoistej klasyczności. Wieże te otaczają „archaicz-
ne” wały ziemne lub mury, wyłożone głazami i łamanym kamieniem, często układanym bez zaprawy.
Zaprojektowany przez Jurkovića cmentarz w Przysłopie (nr 59), cały z surowych złomów kamiennych,
jest założeniem „archaicznym” w czystej postaci, jednym z tych, o których czytamy, że: „[...] wydają się
być stworzone w tysiącletnim okresie wzrastania przez ziemię, która je dźwiga (albo) milczącym dzie-
łem dawno wymarłego, cywilizowanego ludu, któremu kucie broni niewiele czasu pozostawiło na two-
rzenie subtelnych artystycznych form” (il. 21)71. Podobny charakter mają obiekty w Blechnarce (nr 49)
i Przysłopie (nr 58)72. W ich kontekście pisano o mchach i bluszczu, które porastając kamienne mury,
dopełniają proces twórczy rozpoczęty przez artystę73. W komentarzach Brocha i Hauptmanna oraz w stro-
fach cmentarnej poezji czytamy przy tym o mitycznych Nibelungach i Walhalli, o celtyckich kamieniach
ofiarnych, nordyckich runach, pieśniach starodawnych bardów, świętych gajach, jak również o przesłaniu
chrześcijaństwa (któremu na cmentarzach żołnierskich towarzyszyły owe pogańskie motywy).
W kierunku prehistorii szli projektanci, wykorzystujący motyw ziemnego kopca (kurhanu), który zna-
lazł zastosowanie na cmentarzach w Pilznie (nr 237), Lisiej Górze (nr 207), lub kamiennego tumulusa, na
przykład w Gierczycach (nr 336), jak i „świętych kręgów”, na przykład w Bierówce (nr 95), Binczarowej
(nr 127), Gorzej owej (nr 227). Te „archaiczne” elementy łączą się na nich z innymi, bardziej „cywilizo-
wanymi”, dającymi się zazwyczaj opisać w kategoriach dwudziestowiecznego klasycyzmu.
70 Nie można mówić o jakimś zwartym obszarze inspiracji czy zapożyczeń: konkretnych budowli i zespołów. Przez to są
one odległe od historyczno-artystycznego konkretu, np. drewnianych kościołów, cerkwi, domów wiejskich Małopolski, Karpat,
Siedmiogrodu itd.
71 B&H, s. 40 i 48. Sam architekt pisał, że pragnął, by cmentarze wyglądały tak, ,jak gdyby wzniosły je tam niewidzialne ręce
tradycji ludowej”. D. Jurković, Yojenske hrbitovy valećne, „Styl”, II (VII), 1921-1922, z. 3-6, s. 23.
72 B&H, s. 431, il. 47, publikują też inny jego projekt, w którym materiałem miało być drewno.
73 Odnosi się to również do surowych kamiennych murów cmentarzy projektowanych przez innych artystów.
147
21. Cmentarz w Przysłopie, projekt Duśan Jurković, fotografia. Archiwum Państwowe w Krakowie
nawiązują do abstrakcyjnej historycznej ciesiołki70. Bywają też wieże kamienne oraz mury rustykowane albo
boniowane, także łączone z drewnem, na przykład w Koniecznej (nr 46). Ich okazałe wymiary i regularna
dyspozycja sprawiają, że mają w sobie coś monumentalnego. Oddala je to od budownictwa ludowego
i architektury wemakulamej, prowadząc w kierunku swoistej klasyczności. Wieże te otaczają „archaicz-
ne” wały ziemne lub mury, wyłożone głazami i łamanym kamieniem, często układanym bez zaprawy.
Zaprojektowany przez Jurkovića cmentarz w Przysłopie (nr 59), cały z surowych złomów kamiennych,
jest założeniem „archaicznym” w czystej postaci, jednym z tych, o których czytamy, że: „[...] wydają się
być stworzone w tysiącletnim okresie wzrastania przez ziemię, która je dźwiga (albo) milczącym dzie-
łem dawno wymarłego, cywilizowanego ludu, któremu kucie broni niewiele czasu pozostawiło na two-
rzenie subtelnych artystycznych form” (il. 21)71. Podobny charakter mają obiekty w Blechnarce (nr 49)
i Przysłopie (nr 58)72. W ich kontekście pisano o mchach i bluszczu, które porastając kamienne mury,
dopełniają proces twórczy rozpoczęty przez artystę73. W komentarzach Brocha i Hauptmanna oraz w stro-
fach cmentarnej poezji czytamy przy tym o mitycznych Nibelungach i Walhalli, o celtyckich kamieniach
ofiarnych, nordyckich runach, pieśniach starodawnych bardów, świętych gajach, jak również o przesłaniu
chrześcijaństwa (któremu na cmentarzach żołnierskich towarzyszyły owe pogańskie motywy).
W kierunku prehistorii szli projektanci, wykorzystujący motyw ziemnego kopca (kurhanu), który zna-
lazł zastosowanie na cmentarzach w Pilznie (nr 237), Lisiej Górze (nr 207), lub kamiennego tumulusa, na
przykład w Gierczycach (nr 336), jak i „świętych kręgów”, na przykład w Bierówce (nr 95), Binczarowej
(nr 127), Gorzej owej (nr 227). Te „archaiczne” elementy łączą się na nich z innymi, bardziej „cywilizo-
wanymi”, dającymi się zazwyczaj opisać w kategoriach dwudziestowiecznego klasycyzmu.
70 Nie można mówić o jakimś zwartym obszarze inspiracji czy zapożyczeń: konkretnych budowli i zespołów. Przez to są
one odległe od historyczno-artystycznego konkretu, np. drewnianych kościołów, cerkwi, domów wiejskich Małopolski, Karpat,
Siedmiogrodu itd.
71 B&H, s. 40 i 48. Sam architekt pisał, że pragnął, by cmentarze wyglądały tak, ,jak gdyby wzniosły je tam niewidzialne ręce
tradycji ludowej”. D. Jurković, Yojenske hrbitovy valećne, „Styl”, II (VII), 1921-1922, z. 3-6, s. 23.
72 B&H, s. 431, il. 47, publikują też inny jego projekt, w którym materiałem miało być drewno.
73 Odnosi się to również do surowych kamiennych murów cmentarzy projektowanych przez innych artystów.