DOI article:
Pencakowski, Paweł: Sztuka w hołdzie bohaterom: austriacko-węgierskie cmentarze wojenne z lat 1914 - 1918 w Galicji Zachodniej
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.39127#0156
154
PAWEŁ PENCAK0WSK1
31. Centralny cmentarz w Gorlicach, projekt Gustav Ludwig i Duśan Jurkovic,
wg M. Dziedziak, Niezrealizowane projekty cmentarzy wojennych Dukana Jurkovića w Beskidzie Niskim,
[w:] Materiały z konferencji naukowej ,,Znaki Pamięci”, Gorlice 2008
XIX stulecia94. Znajdują one swoje odzwierciedlenie w cmentarzach zachodniogalicyjskich. Odnotować
należy inspiracje prowincjonalnym niemieckim budownictwem późnobarokowym, klasycystycznym, bie-
dermeierowskim, jak i architekturą parkową, uzdrowiskową, pawilonami o rozmaitym przeznaczeniu itd.
Czytelne są one w drewnianej kaplicy projektu Ludwiga na wzgórzu Orłówka w Kamionce Małej (nr 357)
(il. 4, 16)95. W Krasnem-Lasocicach (nr 361) mamy murowaną kaplicę autorstwa Ludwiga w typie pro-
wincjonalnego kościółka Austrii czy Bawarii96 (il. 7). Nurt „swojsko-klasycystyczny” (jeśli tak można
powiedzieć), czytelny jest w pomnikach na cmentarzach Łowczówku (nr 172) i Pleśnej (nr 173), oba
projektu Hallera, w ogrodzeniu i krzyżu cmentarza w Wiśniowej (nr 373) Ludwiga (il. 10). W podobnym
duchu utrzymane są niewielkie kamienne kapliczki słupowe na cmentarzach w Łapanowie (nr 342) i Łąkcie
Górnej (nr 304). W tym wernakularnym nurcie mieszczą się niektóre projekty znaków cmentarnych, na
przykład kute z żelaza krzyże Watzala, przejęte z wiejskich cmentarzy krain niemieckojęzycznych, drew-
niane krzyże Ludwiga, Mayra, Jurkovića i jego, wywodzące się z Siedmiogrodu, słupy nagrobne (znane
z projektów), jak też dekoracje żelaznych bram i pomników, drewniane krzyże, stele oraz ogrodzenia i ich
elementy pomysłu innych autorów (il. 36).
Są też cmentarze, na których połączenie rozmaitych elementów inspirowanych przeszłością architek-
tury i sztuki osiąga - jeśli tak określić można - wyższy poziom. Taki jest krajobrazowy zespół cmentarzy
na wzgórzu Łużna-Pustki, projektowany przez Jana Szczepkowskiego, korygowany wedle wskazówek
niemieckich ekspertów artystycznych, kończony przez Jurkovića. Dominuje nad nim wspaniale kaplica
projektu Jurkovića97 (il. 33). W jej koncepcji pobrzmiewa echo wcześniejszego o dwie dekady projektu
wieży widokowej na Bmove, pojawiają się też elementy neobarokowe (portal), węgierskie (snycerskie
słupy u podstawy). Elewacje zostały ozdobione przez ogromne krzyże, złożone z małych równoramien-
nych krzyżyków. Można je odnieść do żołnierzy, w tym licznych Polaków, poległych w krwawej walce
o to wzgórze.
Na uwagę zasługuje również cmentarz Jurkovića w Krempnej (nr 6), zakotwiczony w przeszłości
architektury i kultury europejskiej w sposób wyjątkowo „intensywny” (il. 34). Założony na planie dwóch
94 S. Hofer, Reformarchitektur 1900-1918. Deutsche Baukunstler auf der Suche nach dem nationalem Stil, Stuttgart-London
2005. Jeśli idzie o ziemie polskie: A.K. Olszewski, Nowa forma w architekturze polskiej lat 1900-1925. Teoria i praktyka, Wrocław
1967.
95 Wbrew opinii Brocha i Hauptmanna (B&H, s. 392) nie ma tu odniesień do miejscowego budownictwa.
96 Budowle tego rodzaju stawiano w początkach XX w. powszechnie, projekty publikowała fachowa prasa. To są ogniwa pośrednie
między historyczną architekturą wemakulamą a cmentarzami galicyjskimi.
97 Spalona została w 1986 r., a odbudowana według oryginalnych projektów w 2014 r. We wnętrzu był ołtarz z płaskorzeźbą
Chrystusa niosącego krzyż; również on ma być odtworzony. W literaturze kaplica ta nazywana bywa bezzasadnie gontyną, podobnie jak
drewniane wieże na wzgórzu Rotunda, w Gładyszowie itd.
PAWEŁ PENCAK0WSK1
31. Centralny cmentarz w Gorlicach, projekt Gustav Ludwig i Duśan Jurkovic,
wg M. Dziedziak, Niezrealizowane projekty cmentarzy wojennych Dukana Jurkovića w Beskidzie Niskim,
[w:] Materiały z konferencji naukowej ,,Znaki Pamięci”, Gorlice 2008
XIX stulecia94. Znajdują one swoje odzwierciedlenie w cmentarzach zachodniogalicyjskich. Odnotować
należy inspiracje prowincjonalnym niemieckim budownictwem późnobarokowym, klasycystycznym, bie-
dermeierowskim, jak i architekturą parkową, uzdrowiskową, pawilonami o rozmaitym przeznaczeniu itd.
Czytelne są one w drewnianej kaplicy projektu Ludwiga na wzgórzu Orłówka w Kamionce Małej (nr 357)
(il. 4, 16)95. W Krasnem-Lasocicach (nr 361) mamy murowaną kaplicę autorstwa Ludwiga w typie pro-
wincjonalnego kościółka Austrii czy Bawarii96 (il. 7). Nurt „swojsko-klasycystyczny” (jeśli tak można
powiedzieć), czytelny jest w pomnikach na cmentarzach Łowczówku (nr 172) i Pleśnej (nr 173), oba
projektu Hallera, w ogrodzeniu i krzyżu cmentarza w Wiśniowej (nr 373) Ludwiga (il. 10). W podobnym
duchu utrzymane są niewielkie kamienne kapliczki słupowe na cmentarzach w Łapanowie (nr 342) i Łąkcie
Górnej (nr 304). W tym wernakularnym nurcie mieszczą się niektóre projekty znaków cmentarnych, na
przykład kute z żelaza krzyże Watzala, przejęte z wiejskich cmentarzy krain niemieckojęzycznych, drew-
niane krzyże Ludwiga, Mayra, Jurkovića i jego, wywodzące się z Siedmiogrodu, słupy nagrobne (znane
z projektów), jak też dekoracje żelaznych bram i pomników, drewniane krzyże, stele oraz ogrodzenia i ich
elementy pomysłu innych autorów (il. 36).
Są też cmentarze, na których połączenie rozmaitych elementów inspirowanych przeszłością architek-
tury i sztuki osiąga - jeśli tak określić można - wyższy poziom. Taki jest krajobrazowy zespół cmentarzy
na wzgórzu Łużna-Pustki, projektowany przez Jana Szczepkowskiego, korygowany wedle wskazówek
niemieckich ekspertów artystycznych, kończony przez Jurkovića. Dominuje nad nim wspaniale kaplica
projektu Jurkovića97 (il. 33). W jej koncepcji pobrzmiewa echo wcześniejszego o dwie dekady projektu
wieży widokowej na Bmove, pojawiają się też elementy neobarokowe (portal), węgierskie (snycerskie
słupy u podstawy). Elewacje zostały ozdobione przez ogromne krzyże, złożone z małych równoramien-
nych krzyżyków. Można je odnieść do żołnierzy, w tym licznych Polaków, poległych w krwawej walce
o to wzgórze.
Na uwagę zasługuje również cmentarz Jurkovića w Krempnej (nr 6), zakotwiczony w przeszłości
architektury i kultury europejskiej w sposób wyjątkowo „intensywny” (il. 34). Założony na planie dwóch
94 S. Hofer, Reformarchitektur 1900-1918. Deutsche Baukunstler auf der Suche nach dem nationalem Stil, Stuttgart-London
2005. Jeśli idzie o ziemie polskie: A.K. Olszewski, Nowa forma w architekturze polskiej lat 1900-1925. Teoria i praktyka, Wrocław
1967.
95 Wbrew opinii Brocha i Hauptmanna (B&H, s. 392) nie ma tu odniesień do miejscowego budownictwa.
96 Budowle tego rodzaju stawiano w początkach XX w. powszechnie, projekty publikowała fachowa prasa. To są ogniwa pośrednie
między historyczną architekturą wemakulamą a cmentarzami galicyjskimi.
97 Spalona została w 1986 r., a odbudowana według oryginalnych projektów w 2014 r. We wnętrzu był ołtarz z płaskorzeźbą
Chrystusa niosącego krzyż; również on ma być odtworzony. W literaturze kaplica ta nazywana bywa bezzasadnie gontyną, podobnie jak
drewniane wieże na wzgórzu Rotunda, w Gładyszowie itd.