DOI Artikel:
Pencakowski, Paweł: Sztuka w hołdzie bohaterom: austriacko-węgierskie cmentarze wojenne z lat 1914 - 1918 w Galicji Zachodniej
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.39127#0157
SZTUKA W HOŁDZIE BOHATEROM. AUSTRIACKO-WĘGIERSKIE CMENTARZE WOJENNE Z LAT 1914-1918...
155
32. Cmentarz w Wirchnem, projekt Duśan Jurković, fotografia. Archiwum Państwowe w Krakowie
przecinających się elips, otoczony został „archaicznym” murem z kamienia. Pomnik jest fantazyjną inter-
pretacją motywu greckiego tolosu: na klasycznej, trójstopniowej podstawie ustawiono sześć uskokowych
przypór. Zdobią je dwie tablice z napisami i cztery płaskorzeźby ożywione tchnieniem art nouveau, które
przedstawiają głowy antycznych wojowników w greckich hełmach. Zamknięte oczy wskazują, że są to
„mdłe głowy” umarłych herosów. Skarpy dźwigają ogromny, spleciony z liści dębowych, wieniec, z blachy
miedzianej, który zastępuje klasyczne belkowanie. Słowacki architekt połączył w tym miejscu ku czci
współczesnych bohaterów szorstką „archaiczność” ogrodzenia, dawność klasycznego antyku i europejskiego
średniowiecza oraz wyrazisty akcent nowej sztuki98. Równie ciekawy jest zaprojektowany przez niego
cmentarz w Woli Cieklińskiej (nr 11), założony na planie dwóch przecinających się okręgów (il. 35).
Znajduje się tam cylindryczny tumulus, nawiązujący do grobów antycznych herosów, kryjący szczątki
czterech poległych oficerów (w realizacji uproszczony)99. Po bokach stoją dwa masywne cylindryczne słupy
o „wczesnobizantyjskich” kapitelach, zwieńczonych delikatnymi żelaznymi krzyżami. Mamy do czynienia
z wykorzystaniem znanego z Biblii motywu dwóch kolumn, ustawionych przed wejściem do Świątyni
Jerozolimskiej i noszących imiona Boaz i Jakin100. Nad wejściem rozpościera się kamienny łuk z napisem
mówiącym o pokoju, symbolizujący może biblijną tęczę po potopie, która była znakiem Bożego przymierza
z ludźmi i obietnicy Najwyższego, że nie będzie więcej tak surowej kary101. Można to odczytywać jako
odniesienie do aktualnej sytuacji. Uwagę zwracają aluzje starotestamentowe oraz wyjątkowe powiązanie
cmentarza z lustrem wody (powierzchnią znajdującego się poniżej stawu, który jest obecnie zarośnięty).
98 W 1924 r. autor wykorzystał ten koncept (z pewnymi zmianami) w pomniku Jana Kollara (zm. 1852) w Mośovcach. Powtó-
rzona została forma, jednak raczej w oderwaniu od programu ideowego pierwowzoru.
99 W 1915 r. taką koncepcję opublikował Oskar Stmad. Projekt Jurkovića powstał w czerwcu 1916 r. Łączenie go z jerozolim-
skim Sepulchrum Domini czy rotundą Anastasis nie ma - moim zdaniem - podstaw, podobnie jak określanie go (i innych cmentarzy
Jurkovica) martyrionami. Zob. A. Osiński, Beskidzkie martyriony Duszana Jurkovica, „Wiadomości Konserwatorskie”, 2010, nr 28,
s. 139-145. Wspomniany projekt Stmada reprodukują Gmeiner, Pirhofer, op. cit., s. 45, il. 34.
100 A. P i e c u c h, Cmentarze z I wojny światowej w Beskidzie Niskim, Warszawa 2014, s. 114. Słupy świątyni Salomona poddano
„chrystianizacji” przez dodanie krzyży.
101 B&H, s. 58. Napis: „Wir zogen zum Streit und fanden Frieden”. Zob. Księga Rodzaju 9,13.
155
32. Cmentarz w Wirchnem, projekt Duśan Jurković, fotografia. Archiwum Państwowe w Krakowie
przecinających się elips, otoczony został „archaicznym” murem z kamienia. Pomnik jest fantazyjną inter-
pretacją motywu greckiego tolosu: na klasycznej, trójstopniowej podstawie ustawiono sześć uskokowych
przypór. Zdobią je dwie tablice z napisami i cztery płaskorzeźby ożywione tchnieniem art nouveau, które
przedstawiają głowy antycznych wojowników w greckich hełmach. Zamknięte oczy wskazują, że są to
„mdłe głowy” umarłych herosów. Skarpy dźwigają ogromny, spleciony z liści dębowych, wieniec, z blachy
miedzianej, który zastępuje klasyczne belkowanie. Słowacki architekt połączył w tym miejscu ku czci
współczesnych bohaterów szorstką „archaiczność” ogrodzenia, dawność klasycznego antyku i europejskiego
średniowiecza oraz wyrazisty akcent nowej sztuki98. Równie ciekawy jest zaprojektowany przez niego
cmentarz w Woli Cieklińskiej (nr 11), założony na planie dwóch przecinających się okręgów (il. 35).
Znajduje się tam cylindryczny tumulus, nawiązujący do grobów antycznych herosów, kryjący szczątki
czterech poległych oficerów (w realizacji uproszczony)99. Po bokach stoją dwa masywne cylindryczne słupy
o „wczesnobizantyjskich” kapitelach, zwieńczonych delikatnymi żelaznymi krzyżami. Mamy do czynienia
z wykorzystaniem znanego z Biblii motywu dwóch kolumn, ustawionych przed wejściem do Świątyni
Jerozolimskiej i noszących imiona Boaz i Jakin100. Nad wejściem rozpościera się kamienny łuk z napisem
mówiącym o pokoju, symbolizujący może biblijną tęczę po potopie, która była znakiem Bożego przymierza
z ludźmi i obietnicy Najwyższego, że nie będzie więcej tak surowej kary101. Można to odczytywać jako
odniesienie do aktualnej sytuacji. Uwagę zwracają aluzje starotestamentowe oraz wyjątkowe powiązanie
cmentarza z lustrem wody (powierzchnią znajdującego się poniżej stawu, który jest obecnie zarośnięty).
98 W 1924 r. autor wykorzystał ten koncept (z pewnymi zmianami) w pomniku Jana Kollara (zm. 1852) w Mośovcach. Powtó-
rzona została forma, jednak raczej w oderwaniu od programu ideowego pierwowzoru.
99 W 1915 r. taką koncepcję opublikował Oskar Stmad. Projekt Jurkovića powstał w czerwcu 1916 r. Łączenie go z jerozolim-
skim Sepulchrum Domini czy rotundą Anastasis nie ma - moim zdaniem - podstaw, podobnie jak określanie go (i innych cmentarzy
Jurkovica) martyrionami. Zob. A. Osiński, Beskidzkie martyriony Duszana Jurkovica, „Wiadomości Konserwatorskie”, 2010, nr 28,
s. 139-145. Wspomniany projekt Stmada reprodukują Gmeiner, Pirhofer, op. cit., s. 45, il. 34.
100 A. P i e c u c h, Cmentarze z I wojny światowej w Beskidzie Niskim, Warszawa 2014, s. 114. Słupy świątyni Salomona poddano
„chrystianizacji” przez dodanie krzyży.
101 B&H, s. 58. Napis: „Wir zogen zum Streit und fanden Frieden”. Zob. Księga Rodzaju 9,13.