Rocznik Historii Sztuki (40.2015)

STRATY POLSKICH DÓBR KULTURY PODCZAS I WOJNY ŚWIATOWEJ

165


1. Kalisz, fragment śródmieścia, po 1914, pocztówka

losu przyjmowały zatem jedynie charakter melancholijnych wspomnień w wydawanych w latach 20.
kolejnych książkach redaktora „Ziemi”, Antoniego Urbańskiego6. Podobny ton dominuje w wielotomowym
opracowaniu z lat 90. Romana Aftanazego7 8.
ARCHITEKTURA ZABYTKOWA I JEJ WYPOSAŻENIE
Zniszczenia spowodowane działaniami wojennymi dotknęły licznych budowli, w tym wielu zabyt-
kowych, w zasadzie na terenach całej międzywojennej Polski, wówczas jeszcze stanowiących terytoria
trzech walczących mocarstw. Najbardziej ucierpiała Galicja, zwłaszcza wschodnia. Obszerny opis strat na
terenie południowej Polski i Rusi Koronnej sporządził konserwator Galicji Zachodniej, Tadeusz Szydłowski,
w swej książce Ruiny Polskfi. Omówił nie tylko zabytki architektury sakralnej i cywilnej, lecz również ich
wyposażenie, często wspominał, iż pod gruzami znalazło się wiele dzieł sztuki, księgozbiorów, archiwalia.
Na ziemiach Królestwa Polskiego zniszczenia zabytków architektury wyliczył w ogólnym zestawie-
niu strat konserwator zabytków, docent na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, Jarosław
Wojciechowski. Wyniki swej pracy opublikował w rozdziale Zniszczenia wojenne w artykule poświęco-
nym konserwacji polskich zabytków, opublikowanym w 1930 r.9 Skonstatował, że charakter zniszczeń
spowodowany był „bezgranicznem, potwomem wprost niszczycielstwem obu stron walczących, które,
prowadząc śmiertelne zapasy na cudzych ziemiach, nie liczyły się z interesami kraju i ludności. Polska
służyła dla zmagających się potęg bodaj za laboratorium”10. Warto jednak zauważyć, że nie jest oczywi-
ste, czy ewakuujące się władze zaborcze traktowały utratę polskich terytoriów jako trwałą, choć wojsko
rosyjskie, niszczące świątynie katolickie oraz, szczególnie podczas walk w Galicji, żydowskie bożnice,
bez skrupułów demolowało również cerkwie.
Działania wojenne w omawianym okresie miały w znacznym stopniu charakter pozycyjny. Ze względu
na dość powolne przesuwanie się frontów, wynikające z konieczności pieszego lub konnego przemieszcza-
nia się żołnierzy, miejsca kwaterowania jednostek stabilizowały się często na dłuższy czas. Gromadzenie
znacznej liczby żołnierzy na linii frontu utrudniało utrzymanie ich w karności, co skutkowało powszechnym

6 A. Urbański, Z czarnego szlaku i tamtych rubieży. Zabytki polskie przepadle na Podolu, Wołyniu, Ukrainie, Warszawa
1928; idem, Podzwonne na zgliszczach Litwy i Rusi, Warszawa 1928; idem, Memento kresowe, Warszawa 1929; idem, Pro memoria.
4-ta seria rozgromionych dworów kresowych. Warszawa 1929, passim.
1 R. Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych Kresach Rzeczypospolitej, t. 1-11, Warszawa 1991-1997.
8 T. Szydłowski, Ruiny Polski. Opis szkód wyrządzonych przez wojnę w dziedzinie zabytków sztuki na ziemiach Małopolski
i Rusi Czerwonej. Z 227 rycinami i mapką orjentacyjną. Warszawa 1919, passim.
9 Wo j c i e c h o w s ki, op. cit., s. 243-276.
10 Ibidem.