Rocznik Historii Sztuki (40.2015)

174

ROBERT KUNKEL


7. Klasyfikacja dzwonów na placu magazynowym, Galicja 1916.
Fot. ze zbiorów Zakładu Architektury Polskiej WAPW

inwentaryzacji i ochrony rozkradanych i niszczonych dzwonów zaangażowały się petersburskie i moskiew-
skie koła założonego w 1906 r. Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Zarejestrowano wówczas
ok. 10 tysięcy dzwonów kościelnych, głównie ze wschodnich terenów Rzeczypospolitej, wywożonych
masowo i w bezładzie i zmieszanych z dzwonami cerkiewnymi z Rosji. Pamiątką tej akcji jest niedaw-
no zidentyfikowany zbiór 8850 kart inwentaryzacyjnych (z pierwotnych ok. 11 tysięcy), znajdujący się
w Litewskim Centralnym Archiwum Historycznym w Wilnie. Według danych Towarzystwa Opieki nad
Zabytkami Przeszłości w czasie I wojny światowej Rosjanie wywieźli 12 tysięcy dzwonów, z czego tylko
7225 udało się później odzyskać43.
Tam, gdzie Rosjanie nie zdążyli z rekwizycjami, kolejne konfiskaty metali kolorowych przeprowa-
dzali Niemcy, nie ominęły one świątyń wszystkich wyznań, zabierano z nich brązowe dzwony, cynowe
piszczałki i miedzianą blachę zrywaną z dachów.
Także w nieobjętej działaniami wojennymi Wielkopolsce władze nakazały w 1915 r. konfiskatę wszyst-
kich metali kolorowych. Przedmioty mające wartość artystyczną mogły być na wniosek właścicieli zwol-
nione od konfiskaty, jednak pod warunkiem ich zgłoszenia do decyzji administracji powiatu44.
W Galicji pod koniec 1915 r. rząd austriacki nakazał duchowieństwu wszystkich wyznań przepro-
wadzenie dokładnego spisu dzwonów we wszystkich kościołach wszystkich diecezji. Pierwszą konfiskatę
zarządzono jesienią 1916 r. Miały być z niej wyłączone wszystkie dzwony odlane przed 1700 r., ale tylko
wówczas, gdy ich waga łączna wynosiła jedną trzecią wagi wszystkich dzwonów; jeśli łączna waga była
większa, także i niektóre starsze dzwony były rekwirowane. Rekwizycja dzwonów wywołała powszechne
oburzenie ludności. W wielu parafiach potajemnie zdejmowano je i ukrywano. Drugą większą rekwizycję
zarządzono w 1917 r., wówczas wyłączeniu podlegały wyłącznie dzwony sprzed 1600 r. Nie uchroniło to
jednak przed konfiskatą obiektów niedatowanych. Nakazem wojskowych władz austriackich wyznaczone
zostały punkty przy stacjach kolejowych, gdzie należało dostarczyć dzwony. Specjalna komisja, złożona
z wojskowych, a niekiedy także z przedstawiciela urzędu konserwatorskiego, kwalifikowała dzwony do
przetopienia lub pozostawienia (il. 7). Dzwony ze środkowej Galicji zwożono do Jarosławia, Przeworska
i Przemyśla. Przy ich spisywaniu, ważeniu i katalogowaniu zatrudniani byli głównie służący w armii
Polacy, i ci starali się uratować stare dzwony od rekwizycji. Jeśli nawet to się nie udawało, sporządzano
pomiary, fotografie, odciski, gipsowe odlewy i notatki, by o dzwonach, które miały iść na przetopienie,
została przynajmniej pamięć. Szczególną rolę w ratowaniu dzwonów gromadzonych w Przemyślu odegrali

43 E. Manikowska, RJamsk i, Inwentaryzacja dzwonów kościelnych na terenie Rosji w latach 1916-1918, [w:] Odlewnictwo
w Polsce, Toruń 2007, s. 191-200.
44 Rozporządzenie o konfiskacie kruszców, opublikowane w: „Dziennik Poznański”, 27 X 1915.