Rocznik Historii Sztuki (40.2015)

190

JAN JANCZYKOWSKI


1. Twierdza Kraków, fort cytadelowy „Kościuszko” z pierwszej fazy twierdzy (1850-1856).
Fot. J. Janczykowski, styczeń 2015

Ta szybka modernizacja twierdzy nie została jednak zakończona do 1914 r. W chwili wybuchu wojny
istniejące jeszcze dzieła obronne pierwotnego rdzenia nie miały już wartości bojowych. W drugim pierście-
niu, po jego zmodernizowaniu na nowy rdzeń twierdzy w 1908 r., było łącznie 12 dzieł stałych, w tym
z najstarszej fazy jeden (częściowo zmodernizowany) fort „Kościuszko”, pięć fortów reditowych (tylko
dwa z nowymi tradytorami), sześć nowych fortów obrony bliskiej dla piechoty ze stanowiskami dla dział
polowych, a także aż czternaście starych ziemnych szańców. W trzecim pierścieniu były 32 dzieła stałe:
obok przestarzałych już dziewięciu fortów artyleryjskich (tylko jeden wtórnie opancerzony) szesnaście
stosunkowo nowoczesnych fortów pancernych, wreszcie sześć fortów piechoty i jeden nowy fort rozpro-
szony. Ten wykaz potwierdza, że stopień modernizacji stałych dzieł obronnych twierdzy był w stosunku
do liczby istniejących umocnień dalece niewystarczający.
Twierdza Przemyśl rozwijała się nieco inaczej2. W przeciwieństwie do Krakowa w pierwszej fazie
w połowie XIX w. powstał tu tylko pierścień fortyfikacji polowych lub półstałych. Status twierdzy I klasy
Przemyśl uzyskał w 1873 r., ale pierwsze stałe forty zaczęto budować dopiero w 1880; do 1887 r. w nowym
zewnętrznym pierścieniu powstało osiem fortów artyleryjskich. Dopiero w 1892 r. rozpoczęto budowę
pierwszego wielkiego fortu pancernego „San Rideau”, a rok później pierwszych fortów pancernych obrony
bliskiej. Przestarzałe już w chwili zakończenia budowy forty artyleryjskie zaczęto wkrótce modernizo-
wać, wprowadzając w strukturę większości tych dzieł obronnych baterie z działami w obrotowych lub
wysuwalno-obrotowych wieżach pancernych. W tym samym czasie powstawały też liczne ziemne szańce
i baterie. W połowie 1914 r. zintensyfikowano budowę fortyfikacji polowych, tworząc z nich w sumie
kolejny pierścień. Prace fortyfikacyjne na wysuniętych pozycjach trwały faktycznie przez cały czas, zarów-

2 Podstawowe informacje o twierdzy Przemyśl głównie zaJ. Bogdanowski, Twierdza Przemyśl, a także W. Brzoskwi-
ni a, T. Idzikowski,.!. Ś r o d u 1 s k a-W i e 1 g u s, K. Wielgus, Wartości zabytkowej Twierdzy Przemyśl w świetle ostatnich badań
terenowych i archiwalnych, [w:] Twierdza Przemyśl, Rzeszów 1997, s. 25-47; F. Forstner, Twierdza Przemyśl, Warszawa 2000;
T. Idzikowski, Twierdza Przemyśl. Przemyśl 2008.