DOI Artikel:
Krasny, Piotr: Ita vidisti res omnes, quae ostendi poterunt, ut fias doctus, sapiens et pius: Jan Amos Komeński o roli sztuki religijnej w edukacji chrześcijańskiej
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.39128#0045
ITA VIDISTI RES OMNES, QUAE OSTENDI POTERUNT UT FIAS DOCTUS, SAPIENS ET PIUS...
45
żywe kontakty zwłaszcza w okresie swojej działalności w Czechach8. Wiedzy tej nie używał jednak - jak
wielu ówczesnych teologów - w polemice międzywyznaniowej, ale starał się unikać dzięki niej konflik-
tów, podejmując współpracę z wyznawcami innych protestanckich denominacji9. Polem tej współpracy
była przede wszystkim walka z katolicką kontrreformacją i reforma oświaty, polegająca na wypracowaniu
nowych metod dydaktycznych i przygotowywaniu nowatorskich podręczników10. Imponujący dorobek
Komeńskiego obejmował 174 pisma, wydane w kilku krajach i tłumaczone na wiele języków* 11. Żadne
z tych wydawnictw nie było poświęcone problematyce artystycznej, ale w trzech spośród nich można
odnaleźć wyraziste opinie na temat roli sztuki w życiu Kościoła, oddające dobrze dylematy doktrynalne,
które stały się udziałem członków Jednoty po ich wypędzeniu z Królestwa Czeskiego.
OBRAZY KOŚCIELNE JAKO ZNAKI PAMIĘCI RELIGII UTRAKWISTYCZNEJ
W HISTORIA PERSECUTIONUM ECCLESIAE BOHEMICAE
Małe wspólnoty braci czeskich rozporoszone po wielu miastach, w których populacji dominowali
luteranie, kalwiniści lub anglikanie, były tam narażone na wchłonięcie przez wielkie Kościoły protestanc-
kie. Pisarze Jednoty starali się zapobiec temu zagrożeniu, publikując liczne prace mające ugruntować
tożsamość wyznaniową swych współbraci, a także przekonać innych protestantów, że confessio Bohemica
jest dziełem Bożym, zasługującym na wsparcie przez wszystkich prawdziwych chrześcijan. Teologowie
Jednoty przywoływali w tym celu wielokrotnie świadectwo krwi i cierpienia złożone przez braci czeskich
jako potwierdzenie prawowierności ich doktryny12. Włączając się w ową akcję, Komeński podjął także
rozważania nad rolą sztuki sakralnej w życiu czeskich kontynuatorów reformy Jana Husa (1369-1415)
i w ich męczeństwie.
Na początku lat 30. XVII w. planowano ogłosić w Holandii łacińską edycję Book of Martyrs Johna
Foxa (1516-1587), poszerzoną o relację o prześladowaniach czeskich protestantów, której opracowanie
powierzono Komeńskiemu. Książka ta ukazała się jednak bez owego aneksu w 1632 r. Komeński posta-
nowił wówczas rozszerzyć swój tekst o informacje o wszystkich męczennikach, którzy złożyli świadectwo
krwi od czasu chrztu Czech, i ogłosić go jako samodzielny wolumin. Wskutek problemów z pozyska-
niem środków na druk dzieło to, zatytułowane Historia persecutionum Ecclesiae Bohemicae, ukazało
się w Lejdzie dopiero w 1647 r., wzbudzając wielkie zainteresowanie czytelników. W ciągu trzech lat
opublikowano jego przekłady na niemiecki, francuski i angielski, a w 1655 r. ogłoszono w Lesznie jego
wydanie czeskie. Dzięki temu książka stała się w całej Europie najważniejszym źródłem informacji nie
tylko o dziejach Jednoty, ale także o jej doktrynie13.
Wśród przykładów okrucieństw katolików, wymierzonych w czeskich zwolenników reformy husyckiej,
Komeński wymieniał nie tylko ataki skierowane przeciwko ludziom, ale także pustoszenie dysydenckich
świątyń i niszczenie ich wyposażenia. Akty skierowane przeciw świątyniom były jego zdaniem nie tylko
przejawem szaleństwa, ale także straszliwym grzechem, ponieważ „papiści” zachowywali się jak apoka-
liptyczna Bestia występująca „przeciwko Bogu, aby bluźnić Imię Jego i Przybytek Jego” (Ap 13,6)14.
Żeby uzasadnić takie oskarżenie, Komeński musiał wykazać, że utrakwistyczne kościoły nie były jak
to utrzymywali jego oponenci - zwykłymi budynkami, skażonymi herezją, ale miejscami poświęconymi
8 W. Koorthase, Philipp Malanchton, Praeceptor Germaniae, and his Influence on the Theories of Education in Bohemia and
Moravia, [w:] Luther and Melanchton in the Educational thought of the Central Europe, ed. R. Golz, W. Mayrhofer, Münster 1998,
s. 92-94.
9 Fijałkowski, Tradycja i nowatorstwo..., s. 242; M.T. Ryan, The Diffusion of Science and the Conversion of the Gentiles
in the Seventeenth Century>, [w:] In the Presence of the Past. Essays in Honour of Frank Manuel, ed. R.T. Bienvenu, M. Feingold,
Dordrecht 2013, s. 23-26; Flotson, op. cit., s. 302-303.
10 FI.J. Gamm, Lehren mit Comenius, Frankfurt am Main 2008, s. 13-14.
11 A. Fijałkowski, Wstęp, [w:] J.A. Komeński, Świat w obrazach rzeczy dostępnych zmysłom, tłum. A. Fijałkowski, Warszawa
2015, s. 31-32.
12 H. Louthan, Otrąceni Cech na vini aneb. Rekatolizace po dobrem a po ziem, preklad Z. Rucki, Praha 2011, s. 121-125.
13 J. Poliśensky, Komensky a ceské déjepisectvl bèlohorského obdobl, „Acta Comeniana”, 22, 1963, s. 61-83; F.X. Halas,
Komensky historik, [w:] Ad honorem Josef Poliśensky 1915-2001, Olomouc 2007, s. 163-165; O. Chaline, Bila hora, preklad F.X. Halas,
Praha 2013, s. 408-409.
14 Ioannes Amos Comenius, Historia persecutionum Ecclesiae Bohemicae iam inde a primoris conversionis suae ad Christia-
nitatum, hoc est anno 894, ad annum usque 1632, Ferdinando Secundo Austriaco regnante, Lugduni Batavorum 1648, s. 399-400.
45
żywe kontakty zwłaszcza w okresie swojej działalności w Czechach8. Wiedzy tej nie używał jednak - jak
wielu ówczesnych teologów - w polemice międzywyznaniowej, ale starał się unikać dzięki niej konflik-
tów, podejmując współpracę z wyznawcami innych protestanckich denominacji9. Polem tej współpracy
była przede wszystkim walka z katolicką kontrreformacją i reforma oświaty, polegająca na wypracowaniu
nowych metod dydaktycznych i przygotowywaniu nowatorskich podręczników10. Imponujący dorobek
Komeńskiego obejmował 174 pisma, wydane w kilku krajach i tłumaczone na wiele języków* 11. Żadne
z tych wydawnictw nie było poświęcone problematyce artystycznej, ale w trzech spośród nich można
odnaleźć wyraziste opinie na temat roli sztuki w życiu Kościoła, oddające dobrze dylematy doktrynalne,
które stały się udziałem członków Jednoty po ich wypędzeniu z Królestwa Czeskiego.
OBRAZY KOŚCIELNE JAKO ZNAKI PAMIĘCI RELIGII UTRAKWISTYCZNEJ
W HISTORIA PERSECUTIONUM ECCLESIAE BOHEMICAE
Małe wspólnoty braci czeskich rozporoszone po wielu miastach, w których populacji dominowali
luteranie, kalwiniści lub anglikanie, były tam narażone na wchłonięcie przez wielkie Kościoły protestanc-
kie. Pisarze Jednoty starali się zapobiec temu zagrożeniu, publikując liczne prace mające ugruntować
tożsamość wyznaniową swych współbraci, a także przekonać innych protestantów, że confessio Bohemica
jest dziełem Bożym, zasługującym na wsparcie przez wszystkich prawdziwych chrześcijan. Teologowie
Jednoty przywoływali w tym celu wielokrotnie świadectwo krwi i cierpienia złożone przez braci czeskich
jako potwierdzenie prawowierności ich doktryny12. Włączając się w ową akcję, Komeński podjął także
rozważania nad rolą sztuki sakralnej w życiu czeskich kontynuatorów reformy Jana Husa (1369-1415)
i w ich męczeństwie.
Na początku lat 30. XVII w. planowano ogłosić w Holandii łacińską edycję Book of Martyrs Johna
Foxa (1516-1587), poszerzoną o relację o prześladowaniach czeskich protestantów, której opracowanie
powierzono Komeńskiemu. Książka ta ukazała się jednak bez owego aneksu w 1632 r. Komeński posta-
nowił wówczas rozszerzyć swój tekst o informacje o wszystkich męczennikach, którzy złożyli świadectwo
krwi od czasu chrztu Czech, i ogłosić go jako samodzielny wolumin. Wskutek problemów z pozyska-
niem środków na druk dzieło to, zatytułowane Historia persecutionum Ecclesiae Bohemicae, ukazało
się w Lejdzie dopiero w 1647 r., wzbudzając wielkie zainteresowanie czytelników. W ciągu trzech lat
opublikowano jego przekłady na niemiecki, francuski i angielski, a w 1655 r. ogłoszono w Lesznie jego
wydanie czeskie. Dzięki temu książka stała się w całej Europie najważniejszym źródłem informacji nie
tylko o dziejach Jednoty, ale także o jej doktrynie13.
Wśród przykładów okrucieństw katolików, wymierzonych w czeskich zwolenników reformy husyckiej,
Komeński wymieniał nie tylko ataki skierowane przeciwko ludziom, ale także pustoszenie dysydenckich
świątyń i niszczenie ich wyposażenia. Akty skierowane przeciw świątyniom były jego zdaniem nie tylko
przejawem szaleństwa, ale także straszliwym grzechem, ponieważ „papiści” zachowywali się jak apoka-
liptyczna Bestia występująca „przeciwko Bogu, aby bluźnić Imię Jego i Przybytek Jego” (Ap 13,6)14.
Żeby uzasadnić takie oskarżenie, Komeński musiał wykazać, że utrakwistyczne kościoły nie były jak
to utrzymywali jego oponenci - zwykłymi budynkami, skażonymi herezją, ale miejscami poświęconymi
8 W. Koorthase, Philipp Malanchton, Praeceptor Germaniae, and his Influence on the Theories of Education in Bohemia and
Moravia, [w:] Luther and Melanchton in the Educational thought of the Central Europe, ed. R. Golz, W. Mayrhofer, Münster 1998,
s. 92-94.
9 Fijałkowski, Tradycja i nowatorstwo..., s. 242; M.T. Ryan, The Diffusion of Science and the Conversion of the Gentiles
in the Seventeenth Century>, [w:] In the Presence of the Past. Essays in Honour of Frank Manuel, ed. R.T. Bienvenu, M. Feingold,
Dordrecht 2013, s. 23-26; Flotson, op. cit., s. 302-303.
10 FI.J. Gamm, Lehren mit Comenius, Frankfurt am Main 2008, s. 13-14.
11 A. Fijałkowski, Wstęp, [w:] J.A. Komeński, Świat w obrazach rzeczy dostępnych zmysłom, tłum. A. Fijałkowski, Warszawa
2015, s. 31-32.
12 H. Louthan, Otrąceni Cech na vini aneb. Rekatolizace po dobrem a po ziem, preklad Z. Rucki, Praha 2011, s. 121-125.
13 J. Poliśensky, Komensky a ceské déjepisectvl bèlohorského obdobl, „Acta Comeniana”, 22, 1963, s. 61-83; F.X. Halas,
Komensky historik, [w:] Ad honorem Josef Poliśensky 1915-2001, Olomouc 2007, s. 163-165; O. Chaline, Bila hora, preklad F.X. Halas,
Praha 2013, s. 408-409.
14 Ioannes Amos Comenius, Historia persecutionum Ecclesiae Bohemicae iam inde a primoris conversionis suae ad Christia-
nitatum, hoc est anno 894, ad annum usque 1632, Ferdinando Secundo Austriaco regnante, Lugduni Batavorum 1648, s. 399-400.