DOI article:
Krasny, Piotr: Ita vidisti res omnes, quae ostendi poterunt, ut fias doctus, sapiens et pius: Jan Amos Komeński o roli sztuki religijnej w edukacji chrześcijańskiej
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.39128#0046
46
PIOTR KRASNY
w szczególny sposób Bogu. Oburzał się więc na stwierdzenia katolików, którzy twierdzili, iż świątynie
ich oponentów nie są miejscami świętymi, ponieważ nie zostały uroczyście konsekrowane. Głosił, że
zarzuty te „śmieszyły prostych ludzi, a dla mądrzejszych były przejawem złości przeciwko Słowu Boże-
mu'”. Wszystkie te osoby uważały bowiem, że kościoły utrakwistów zostały uświęcone przez „kazalnice,
z których głoszono Słowo Boże i ołtarze, przy których rozdzielano Sakrament pod dwoma postaciami”,
i dlatego oburzały się szczególnie działaniami katolików, którzy sprzęty przeznaczone do zachowania
w kościołach najpierw „obmywali” z herezji, a następnie poświęcali15.
Wypowiedź ta zdaje się świadczyć, że Komeński odrzucał zarówno katolicką koncepcję świątyni
stającej się Domem Bożym poprzez jej uroczyste dedykowanie Najwyższemu przez hierarchię kościel-
ną16, jak i przekonanie głoszone w początkach reformy luterańskiej, że kościół jest wyłącznie „stodołą
dla modlitwy” i wygłaszania kazań17. Bardzo wyraźnie podzielał zaś późniejsze nauczanie Marcina Lutra
( 1483-1546)18 i Jana Kalwina (1509-1564), że świątynie, jako „miejsca poświęcone Bogu i Jego czci nie
są świeckie, tylko święte, ponieważ głosi się w nich Słowo Boże i odprawia się w nich święte obrzędy”19.
Na poparcie tezy, że kościoły utrakwistyczne były miejscem świętym w oczach Boga, senior Jednoty
podał też informacje o straszliwych i nadzwyczajnych wypadkach, których ofiarą padli „papiści”, pusto-
szący owe budynki20. W ten sposób przywołał on topos wywiedziony z ostrzeżenia św. Pawła: „jeśli kto
świątynię Bożą naruszy, zatraci go Bóg” (1 Kor 3,17), powtarzany co najmniej od czasów ikonoklazmu
bizantyńskiego w obronie szczególnego statusu świątyń i by potępić osoby kwestionujące ów status21.
W czeskich sporach wyznaniowych ta koncepcja apologetyczna była przywoływana głównie przez katoli-
ków w celu potępienia protestantów, których miały spotkać straszliwe kary za gruntowne „oczyszczenie”
praskiej katedry w 1619 r.22 Wymierzając tę koncepcję przeciwko „papistom”, Komeński pokazał więc,
że nie różni się od nich zbytnio w poglądach na temat kościołów jako miejsc świętych i szczególnie
umiłowanych przez Boga.
Potępiając okrucieństwa katolików, Komeński zdawał się też akceptować ich pogląd, że w kościołach
wolno umieszczać wizerunki świętych, skoro oburzało go usuwanie obrazów husyckich męczenników -
Jana Husa i Hieronima z Pragi (właśc. Jeronym Prażsky, 1378-1416) ze świątyń przejmowanych przez
„papistów”23. Należy zgodzić się z Michałem Śronkiem24, że dla seniora Jednoty szczególnie bolesne
było zacieranie poprzez takie działania „pamięci o religii utrakwistycznej”25. Takie sprowadzenie obra-
zów religijnych do funkcji „znaków pamięciowych” jako uzasadnienie ich obecności w kościołach było
charakterystyczne dla myśli Lutra i luterańskiej „doktryny artystycznej”26, a zatem pasowało znakomicie
15 Ibidem, s. 400.
16 O przywoływaniu tej opinii w pismach teoretyczno-artystycznych, wydawanych w monarchii habsburskiej zob. zwłaszcza
P. Fidler, Architektura seicento. Stavitelia, architekti a stavby viedenského dvorského okruhu v Raküsku, Cechach, na Morave a na
Slovensku v 17. storoćl, Bratislava 2015, s. 398-399.
17 V. Isaiasz, Early Modern Lutheran Churches. Redefining the Boundaries of the Holy and the Profane, [w:] Lutheran Churches
in Early Modern Europe, ed. A. Spicer, Famham 2012, s. 22-23.
18 J. Harasimowicz, Protestanckie budownictwo kościelne wieku reformacji na Śląsku, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”,
28, 1983, nr 1, s. 343; Isaiasz, op. cit., s. 29-30.
19 J. Calvin, Institution de la religion chrétienne, Lorient 2013, s. 345. Zob też J.F. White, Protestant Worship and Church
Architecture. Theological and Historical Consideration, Eugene 2003, s. 32; P. Krasny, Figury obecności i nieobecności. Wprowadzenie
do francuskiej dysputy o świętych obrazach i o roli sztuki w życiu Kościoła w epoce nowożytnej, Kraków 2016, s. 82-83.
20 Comenius, Historia persecutionum..., s. 406, 416-417.
21 M. Jennings, F.P. Kilcoyne, Defacement, Practical Theology, Politics or Prejudice. The Case of North Portal of Bourges,
„Church History”, 72, 2003, nr 2, s. 284.
22 P. Krasny, Apologia kultu świętych obrazów jako odwiecznej tradycji narodu czeskiego w relacji Jana Frantiśka Beckovskie-
go o obrazoburstwie w katedrze praskiej w roku 1619, [w:] Sztuka po Trydencie, red. K. Kuczman, A. Witko, Kraków 2014, s. 196,
202-203.
23 Comenius, Historia persecutionum..., s. 401—402. O ikonografii Jana Husa i Hieronima z Pragi oraz o roli ich wizerunków
jako „wizualnych oznak kalikstyńskiej tożsamości” zob. zwłaszcza M. Bartlovà, Pravda zvltézila. Vytvarné umènl a husitsvl 1380-1490,
Praha 2015, s. 112-130.
24 M. Sronék, De sacris imaginibus. Patroni, madri a obrazy pfedbèlohorské Prahy, Praha 2013, s. 59-62. O akcjach „oczysz-
czania” rekatolicyzowanych kościołów w monarchii habsburskiej z protestanckich „pamiątek” i o motywacji tych działań zob. też
R. Sörries, Von Kaisers Gnaden. Protestantische Kirchenbauten im Habsburger Reich, Köln 2008, s. 58-59.
25 Comenius, Historia persecutionum...., s. 401.
26 Zob. zwłaszcza S. Michalski, Protestanci a sztuka. Spór o obrazy w Europie nowożytnej. Warszawa 1989, s. 53-56;
K.H. zu Mühlen, Luther und die Bilder. Theologische, pädagogische und kulturtheoretische Aspekte, [w:] idem, Reformatorische Prä-
gungen. Studien zur Theologie Marlin Luthers und Reformationszeit, wyd. A. Lexutt, V. Ortmann, Göttingen 2011, s. 196-198; J. Wolff,
PIOTR KRASNY
w szczególny sposób Bogu. Oburzał się więc na stwierdzenia katolików, którzy twierdzili, iż świątynie
ich oponentów nie są miejscami świętymi, ponieważ nie zostały uroczyście konsekrowane. Głosił, że
zarzuty te „śmieszyły prostych ludzi, a dla mądrzejszych były przejawem złości przeciwko Słowu Boże-
mu'”. Wszystkie te osoby uważały bowiem, że kościoły utrakwistów zostały uświęcone przez „kazalnice,
z których głoszono Słowo Boże i ołtarze, przy których rozdzielano Sakrament pod dwoma postaciami”,
i dlatego oburzały się szczególnie działaniami katolików, którzy sprzęty przeznaczone do zachowania
w kościołach najpierw „obmywali” z herezji, a następnie poświęcali15.
Wypowiedź ta zdaje się świadczyć, że Komeński odrzucał zarówno katolicką koncepcję świątyni
stającej się Domem Bożym poprzez jej uroczyste dedykowanie Najwyższemu przez hierarchię kościel-
ną16, jak i przekonanie głoszone w początkach reformy luterańskiej, że kościół jest wyłącznie „stodołą
dla modlitwy” i wygłaszania kazań17. Bardzo wyraźnie podzielał zaś późniejsze nauczanie Marcina Lutra
( 1483-1546)18 i Jana Kalwina (1509-1564), że świątynie, jako „miejsca poświęcone Bogu i Jego czci nie
są świeckie, tylko święte, ponieważ głosi się w nich Słowo Boże i odprawia się w nich święte obrzędy”19.
Na poparcie tezy, że kościoły utrakwistyczne były miejscem świętym w oczach Boga, senior Jednoty
podał też informacje o straszliwych i nadzwyczajnych wypadkach, których ofiarą padli „papiści”, pusto-
szący owe budynki20. W ten sposób przywołał on topos wywiedziony z ostrzeżenia św. Pawła: „jeśli kto
świątynię Bożą naruszy, zatraci go Bóg” (1 Kor 3,17), powtarzany co najmniej od czasów ikonoklazmu
bizantyńskiego w obronie szczególnego statusu świątyń i by potępić osoby kwestionujące ów status21.
W czeskich sporach wyznaniowych ta koncepcja apologetyczna była przywoływana głównie przez katoli-
ków w celu potępienia protestantów, których miały spotkać straszliwe kary za gruntowne „oczyszczenie”
praskiej katedry w 1619 r.22 Wymierzając tę koncepcję przeciwko „papistom”, Komeński pokazał więc,
że nie różni się od nich zbytnio w poglądach na temat kościołów jako miejsc świętych i szczególnie
umiłowanych przez Boga.
Potępiając okrucieństwa katolików, Komeński zdawał się też akceptować ich pogląd, że w kościołach
wolno umieszczać wizerunki świętych, skoro oburzało go usuwanie obrazów husyckich męczenników -
Jana Husa i Hieronima z Pragi (właśc. Jeronym Prażsky, 1378-1416) ze świątyń przejmowanych przez
„papistów”23. Należy zgodzić się z Michałem Śronkiem24, że dla seniora Jednoty szczególnie bolesne
było zacieranie poprzez takie działania „pamięci o religii utrakwistycznej”25. Takie sprowadzenie obra-
zów religijnych do funkcji „znaków pamięciowych” jako uzasadnienie ich obecności w kościołach było
charakterystyczne dla myśli Lutra i luterańskiej „doktryny artystycznej”26, a zatem pasowało znakomicie
15 Ibidem, s. 400.
16 O przywoływaniu tej opinii w pismach teoretyczno-artystycznych, wydawanych w monarchii habsburskiej zob. zwłaszcza
P. Fidler, Architektura seicento. Stavitelia, architekti a stavby viedenského dvorského okruhu v Raküsku, Cechach, na Morave a na
Slovensku v 17. storoćl, Bratislava 2015, s. 398-399.
17 V. Isaiasz, Early Modern Lutheran Churches. Redefining the Boundaries of the Holy and the Profane, [w:] Lutheran Churches
in Early Modern Europe, ed. A. Spicer, Famham 2012, s. 22-23.
18 J. Harasimowicz, Protestanckie budownictwo kościelne wieku reformacji na Śląsku, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”,
28, 1983, nr 1, s. 343; Isaiasz, op. cit., s. 29-30.
19 J. Calvin, Institution de la religion chrétienne, Lorient 2013, s. 345. Zob też J.F. White, Protestant Worship and Church
Architecture. Theological and Historical Consideration, Eugene 2003, s. 32; P. Krasny, Figury obecności i nieobecności. Wprowadzenie
do francuskiej dysputy o świętych obrazach i o roli sztuki w życiu Kościoła w epoce nowożytnej, Kraków 2016, s. 82-83.
20 Comenius, Historia persecutionum..., s. 406, 416-417.
21 M. Jennings, F.P. Kilcoyne, Defacement, Practical Theology, Politics or Prejudice. The Case of North Portal of Bourges,
„Church History”, 72, 2003, nr 2, s. 284.
22 P. Krasny, Apologia kultu świętych obrazów jako odwiecznej tradycji narodu czeskiego w relacji Jana Frantiśka Beckovskie-
go o obrazoburstwie w katedrze praskiej w roku 1619, [w:] Sztuka po Trydencie, red. K. Kuczman, A. Witko, Kraków 2014, s. 196,
202-203.
23 Comenius, Historia persecutionum..., s. 401—402. O ikonografii Jana Husa i Hieronima z Pragi oraz o roli ich wizerunków
jako „wizualnych oznak kalikstyńskiej tożsamości” zob. zwłaszcza M. Bartlovà, Pravda zvltézila. Vytvarné umènl a husitsvl 1380-1490,
Praha 2015, s. 112-130.
24 M. Sronék, De sacris imaginibus. Patroni, madri a obrazy pfedbèlohorské Prahy, Praha 2013, s. 59-62. O akcjach „oczysz-
czania” rekatolicyzowanych kościołów w monarchii habsburskiej z protestanckich „pamiątek” i o motywacji tych działań zob. też
R. Sörries, Von Kaisers Gnaden. Protestantische Kirchenbauten im Habsburger Reich, Köln 2008, s. 58-59.
25 Comenius, Historia persecutionum...., s. 401.
26 Zob. zwłaszcza S. Michalski, Protestanci a sztuka. Spór o obrazy w Europie nowożytnej. Warszawa 1989, s. 53-56;
K.H. zu Mühlen, Luther und die Bilder. Theologische, pädagogische und kulturtheoretische Aspekte, [w:] idem, Reformatorische Prä-
gungen. Studien zur Theologie Marlin Luthers und Reformationszeit, wyd. A. Lexutt, V. Ortmann, Göttingen 2011, s. 196-198; J. Wolff,