DOI Artikel:
Krasny, Piotr: Ita vidisti res omnes, quae ostendi poterunt, ut fias doctus, sapiens et pius: Jan Amos Komeński o roli sztuki religijnej w edukacji chrześcijańskiej
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.39128#0047
ITA VIDISTI RES OMNES, QUAE OSTENDI POTERUNT, UT FIAS DOCTUS, SAPIENS ET PIUS...
47
do charakteru książki, pomyślanej jako protestanckie martyrologium. Wiele wskazuje jednak na to, że
Komeński oburzał się wyrzucaniem ze świątyń wizerunków husyckich męczenników nie tylko dlatego,
że widział w tym akcie damnationem memoriae, ale także z powodu interpretowania go jako damna-
tionem honoris. Szydził on wprawdzie z szaleństwa katolików, którzy wiedzeni „wściekłą nienawiścią”
do husyckich świętych, traktowali ich wizerunki jak przestępców, paląc je publicznie za murami miast
i dokonując nieraz tych „egzekucji” u stóp szubienic27. Z drugiej strony opisywał jednak papistowskich
obrazoburców na podobieństwo bestii, której dano władzę nad żywymi i tymi, „co mieszkają w niebie”
(Ap 13,6)28. Takie same epitety odnoszono w katolickim piśmiennictwie do hugenockich obrazoburców we
Francji, zaznaczając, że hańbiąc obrazy świętych, nie mogli oni wprawdzie skrzywdzić tych osób zazna-
jących niebiańskiej szczęśliwości, ale byli w stanie pozbawić je należnej im czci29. Podobne przekonanie,
wynikające z odczytanego à rebours nauczania II Soboru Nicejskiego, że „cześć oddawana wizerunkowi
przechodzi na prototyp”30, nie było też z pewnością obce Komeńskiemu, skoro w swoim martyrologium
obok ludzi, którzy padli ofiarą „papistowskiego” gniewu, wymienił także obrazy niszczone w trakcie
rekatolicyzacji Czech.
Historia persecutionum Ecclesiae Bohemicae została napisana przez Komeńskiego z bólem i pasją31,
które mogły przeszkadzać mu w kontrolowaniu teologicznej jednoznaczności zawartych w niej wypowiedzi.
We fragmencie tego dzieła, potępiającym pustoszenie utrakwistycznych świątyń, senior Jednoty mieszał
jednak w zaskakujący sposób katolickie, kalwińskie i luterańskie koncepcje, określające miejsce sztuki
w życiu Kościoła. Przyczyną wyboru takiej strategii mogła być chęć obudzenia sympatii do prześlado-
wanych braci czeskich u wiernych różnych wyznań, a także wytknięcie katolikom ewidentnej hipokryzji,
przejawiającej się w tym, że pod wpływem szalonego gniewu zapomnieli oni o swoim tradycyjnym
przywiązaniu do kultu obrazów i stali się gorszymi ikonoklastami niż protestanci potępiani przez nich za
niszczenie świętych wizerunków. Trzeba jednak zauważyć, że sformułowana przez Komeńskiego krytyka
„papistowskiego” obrazoburstwa była zgodna ze zwyczajami Jednoty, która odrzucała zarówno oddawanie
czci przedstawieniom religijnym, jak i ich gwałtowne niszczenie32. W zwyczajach tych mieścił się także
- jak wykazał Śronek - „kompromisowy sposób współżycia ze świętymi obrazami, polegający na ich
desakralizacji, to znaczy neutralizacji ich pierwotnej funkcji kultowej”33, a za takie właśnie działanie nale-
ży uznać stwierdzenia seniora Jednoty, że żałuje on zniszczonych wizerunków Husa i Hieronima z Pragi
jako pamiątek religii utrakwistyczej. Takie określenie statusu owych dzieł nie znosiło wprawdzie faktu,
że powstały one wbrew odczytanemu literalnie drugiemu przykazaniu, ale odróżniało je zdecydowanie od
obrazów-„bałwanów”, adorowanych w kościołach katolickich. Dzięki wprowadzeniu tej dystynkcji Komeń-
ski mógł zaś bez narażania się na zarzut wyraźnej niekonsekwencji wychwalać w jednej partii swojego
martyrologium Macieja z Janowa (właśc. Matéj z Janova, między 1350 a 1355-1394) i Jana Żeliwskiego
(właśc. Jan Żwlivsky, 1380-1422)34, praskich kaznodziei nawołujących do usuwania z kościołów bluź-
nierczych „papistowskich obrazów35, a w innej potępiać katolików za hańbienie wizerunków, które były
szacownymi zabytkami dziejów czeskiego Kościoła.
Ursprung der Bilder. Luthers Rhetorik der (Inter-) Passivität, [w:] Hermeneutica sacra. Studien zur Auslegung der Heiligen Schrift im
16. und 17. Jahrhundert, Hrsg. L. Danneberg, Berlin 2010, s. 44 47.
27 Comenius, Historia persecutionum..., s. 402-403.
28 Ibidem, s. 400.
29 Krasny, Figury obecności..., s. 41—42, 44-47.
30 Dokumenty soborów powszechnych, t. 1: Nicea 1, Konstantynopol 1, Efez, Chalcedon, Konstantynopol II, Konstantynopol III,
Nicea II, oprać. A. Baran, H. Pietras, Kraków 2001, s. 338-339.
31 Fijałkowski, Tradycja i nowatorstwo..., s. 343.
32 Sronék, „Neućiniś sobè rytiny... ”, s. 307-309.
33 Ibidem, s. 317.
34 Comenius, Historia persecutionum..., s. 21-25, 49-50.
35 M. Bartlovà, Husitské obrazoborectvl, [w:] Umèni ceské reformace..., s. 65-68.
47
do charakteru książki, pomyślanej jako protestanckie martyrologium. Wiele wskazuje jednak na to, że
Komeński oburzał się wyrzucaniem ze świątyń wizerunków husyckich męczenników nie tylko dlatego,
że widział w tym akcie damnationem memoriae, ale także z powodu interpretowania go jako damna-
tionem honoris. Szydził on wprawdzie z szaleństwa katolików, którzy wiedzeni „wściekłą nienawiścią”
do husyckich świętych, traktowali ich wizerunki jak przestępców, paląc je publicznie za murami miast
i dokonując nieraz tych „egzekucji” u stóp szubienic27. Z drugiej strony opisywał jednak papistowskich
obrazoburców na podobieństwo bestii, której dano władzę nad żywymi i tymi, „co mieszkają w niebie”
(Ap 13,6)28. Takie same epitety odnoszono w katolickim piśmiennictwie do hugenockich obrazoburców we
Francji, zaznaczając, że hańbiąc obrazy świętych, nie mogli oni wprawdzie skrzywdzić tych osób zazna-
jących niebiańskiej szczęśliwości, ale byli w stanie pozbawić je należnej im czci29. Podobne przekonanie,
wynikające z odczytanego à rebours nauczania II Soboru Nicejskiego, że „cześć oddawana wizerunkowi
przechodzi na prototyp”30, nie było też z pewnością obce Komeńskiemu, skoro w swoim martyrologium
obok ludzi, którzy padli ofiarą „papistowskiego” gniewu, wymienił także obrazy niszczone w trakcie
rekatolicyzacji Czech.
Historia persecutionum Ecclesiae Bohemicae została napisana przez Komeńskiego z bólem i pasją31,
które mogły przeszkadzać mu w kontrolowaniu teologicznej jednoznaczności zawartych w niej wypowiedzi.
We fragmencie tego dzieła, potępiającym pustoszenie utrakwistycznych świątyń, senior Jednoty mieszał
jednak w zaskakujący sposób katolickie, kalwińskie i luterańskie koncepcje, określające miejsce sztuki
w życiu Kościoła. Przyczyną wyboru takiej strategii mogła być chęć obudzenia sympatii do prześlado-
wanych braci czeskich u wiernych różnych wyznań, a także wytknięcie katolikom ewidentnej hipokryzji,
przejawiającej się w tym, że pod wpływem szalonego gniewu zapomnieli oni o swoim tradycyjnym
przywiązaniu do kultu obrazów i stali się gorszymi ikonoklastami niż protestanci potępiani przez nich za
niszczenie świętych wizerunków. Trzeba jednak zauważyć, że sformułowana przez Komeńskiego krytyka
„papistowskiego” obrazoburstwa była zgodna ze zwyczajami Jednoty, która odrzucała zarówno oddawanie
czci przedstawieniom religijnym, jak i ich gwałtowne niszczenie32. W zwyczajach tych mieścił się także
- jak wykazał Śronek - „kompromisowy sposób współżycia ze świętymi obrazami, polegający na ich
desakralizacji, to znaczy neutralizacji ich pierwotnej funkcji kultowej”33, a za takie właśnie działanie nale-
ży uznać stwierdzenia seniora Jednoty, że żałuje on zniszczonych wizerunków Husa i Hieronima z Pragi
jako pamiątek religii utrakwistyczej. Takie określenie statusu owych dzieł nie znosiło wprawdzie faktu,
że powstały one wbrew odczytanemu literalnie drugiemu przykazaniu, ale odróżniało je zdecydowanie od
obrazów-„bałwanów”, adorowanych w kościołach katolickich. Dzięki wprowadzeniu tej dystynkcji Komeń-
ski mógł zaś bez narażania się na zarzut wyraźnej niekonsekwencji wychwalać w jednej partii swojego
martyrologium Macieja z Janowa (właśc. Matéj z Janova, między 1350 a 1355-1394) i Jana Żeliwskiego
(właśc. Jan Żwlivsky, 1380-1422)34, praskich kaznodziei nawołujących do usuwania z kościołów bluź-
nierczych „papistowskich obrazów35, a w innej potępiać katolików za hańbienie wizerunków, które były
szacownymi zabytkami dziejów czeskiego Kościoła.
Ursprung der Bilder. Luthers Rhetorik der (Inter-) Passivität, [w:] Hermeneutica sacra. Studien zur Auslegung der Heiligen Schrift im
16. und 17. Jahrhundert, Hrsg. L. Danneberg, Berlin 2010, s. 44 47.
27 Comenius, Historia persecutionum..., s. 402-403.
28 Ibidem, s. 400.
29 Krasny, Figury obecności..., s. 41—42, 44-47.
30 Dokumenty soborów powszechnych, t. 1: Nicea 1, Konstantynopol 1, Efez, Chalcedon, Konstantynopol II, Konstantynopol III,
Nicea II, oprać. A. Baran, H. Pietras, Kraków 2001, s. 338-339.
31 Fijałkowski, Tradycja i nowatorstwo..., s. 343.
32 Sronék, „Neućiniś sobè rytiny... ”, s. 307-309.
33 Ibidem, s. 317.
34 Comenius, Historia persecutionum..., s. 21-25, 49-50.
35 M. Bartlovà, Husitské obrazoborectvl, [w:] Umèni ceské reformace..., s. 65-68.