DOI article:
Seidel-Grzesinska, Agnieszka: Kościół Pokoju w Świdnicy w okresie habsburskim: wystrój i wyposażenie
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.39128#0170
170
AGNIESZKA SEIDEL-GRZESINSKA
miejskiej209. W monarchii habsburskiej podobne sytuacje miały miejsce zarówno w wieku XVI210, jak
i w następnych stuleciach211.
Szczególna jest natomiast forma i zawartość semantyczna programów zrealizowanych we wnętrzu
kościoła Pokoju w Świdnicy. Sprowokowani obecnością aktywnego i elokwentnego oponenta, a zarazem
postawieni w trudnej sytuacji społeczno-religijnej świdniccy protestanci sformułowali niezwykły przekaz
obrazowy, hermetyczny, a zarazem mocno i trwale oddziałujący. Formalnie przekaz ten w znacznym stop-
niu zdominowała emblematyka, co w takim zakresie również jest sytuacją stosunkowo rzadką. Zjawisko
to jest tym bardziej interesujące, że odzwierciedla zapewne tendencje obecne w całym mecenacie prote-
stanckim księstwa, który w Świdnicy był ideowo kształtowany, a jednocześnie jedynie tutaj miał szansę
się zrealizować. Dlatego ważne jest, aby dzieła powstałe w kręgu świdnickiej świątyni postrzegać w ich
wzajemnych zależnościach. Dzięki zachowanemu w kościele bogatemu materiałowi zabytkowemu istnieje
w Świdnicy rzadka możliwość analizy świadomości obrazowej śląskich protestantów zarówno w całej jej
złożoności, jak i w szerokim kontekście teologicznym i pobożnościowym.
Źródłem inspiracji dla dekoracji obu istniejących kościołów Pokoju były przede wszystkim komen-
towane i ilustrowane wydania Biblii, ale obok nich także nowożytna literatura budująca i umoralniająca
oraz świecka tradycja emblematyczna przenoszona na grunt teologiczny. W XVII i XVIII w. lektura Pisma
Świętego była nie tylko istotnym elementem publicznego nabożeństwa, ale miała również ogromne zna-
czenie dla pobożności prywatnej. W pewnym stopniu wgląd w tę kulturę obcowania ze Słowem Bożym
umożliwiają dzisiaj przywoływane wyżej druki związane z pochówkami, które wielokrotnie wspominają
osobiste zaangażowanie wiernych w poznawanie Pisma Świętego.
Biegła znajomość Biblii umożliwiała wspólnotom zgromadzonym wokół kościołów Pokoju kompono-
wanie obrazów niezwykle wyrafinowanych semantycznie. Tendencja ta wyraża się w dwóch równopraw-
nych postawach: z jednej strony jest to bezpośrednie sięganie po motywy zawarte w tekście biblijnym
(np. dekoracja świdnickiego stropu lub jaworskich empor), z drugiej język rozbudowanych skojarzeń
i analogii, niejednokrotnie czerpiący z biblijnych komentarzy i literatury budującej (np. malarska dekora-
cja empor i lóż w Świdnicy). Przekładanie abstrakcyjnej myśli teologicznej na formy obrazowe musiało
być dla śląskich luteranów epoki baroku naturalne. Proces ten ilustrują między innymi przytoczone wyżej
przykłady zależności pomiędzy kazaniami pastora J.H. Krausego a dekoracją lóż cechowych w Świdnicy.
Ze szczególną siłą ujawniła się tu charakterystyczna dla luteranizmu skłonność do myślenia symbolicz-
nego, która po wojnie trzydziestoletniej była w różnym stopniu typowa dla całej protestanckiej Europy.
Tak zwany barokowy symbolizm protestancki, traktujący świat rzeczywisty jako punkt wyjścia do kon-
templacji świata duchowego, oraz związana z nim transgresja upowszechniły się zwłaszcza w późnej
ortodoksji212. Równolegle odkryto dydaktyczne znaczenie „malowania słowami”. Johann Säubert, teolog
i kaznodzieja norymberski, ze względu na sposób wypowiedzi nazywał proroków Habakuka i Ezechiela
„malarzami”213. W Świdnicy realizacja tych tendencji stała się możliwa przede wszystkim dzięki emble-
matyce. Ona też zdominowała liczne związane ze świdnicką świątynią fundacje - od wystroju wnętrza po
naczynia liturgiczne. Sięgnięto po nią zapewne dlatego, że stwarzała możliwość sformułowania oryginal-
nych, erudycyjnych wypowiedzi za pomocą stosunkowo prostych i niewymagających znacznych nakładów
finansowych środków. Niezwykły potencjał intelektualny miejscowych pastorów i wiernych oraz dostęp
do bogatych kolekcji bibliotecznych zaowocowały - w połączeniu z ambicjami niemożliwymi do zreali-
zowania w innych dziedzinach - dziełami plastycznymi, dla których trudno znaleźć analogię w innych
luterańskich krajach Europy214.
209 Seidel-Grzesińska, ,,Ecclesia extra muros", passim.
210 Np. kościół koło Rottenmann w Styrii, por. R. Leeb, Kirchenbau und bildende Kunst der Reformationszeit, [w:] Evangelische
Kunst und Kultur in der Steiermark, Hrsg. E.Ch. Gerhold, J.G. Hadtisch, [b.m.r.], s. 36; Burg Strechau. Glaube und Macht. Ausstellung
vom 16. Mai bis 1. November 1992. Katalog und Beiträge, Graz [1992], nr kat. VII/28.
211 Np. tzw. kościoły artykulame na Słowacji - por. M. Dudäs, Slovak Wooden Lutheran Churches of the Seventeenth and Eight-
eenth Centuries. Current Myths and Legends, [w:] Protestantischer Kirchenbau der Frühen Neuzeit in Europa..., s. 324.
212 Seidel-Grzesińska, Siedemnastowieczny wystrój..., s. 78-83 (tam starsza literatura).
213 D.W. Jöns, Die emblematische Predigtweise Johann Sauberts, [w:] Rezeption und Produktion zM’ischen 1570 und 1730. Fest-
schrift für Günther Weydt zum 65 Geburstag, Hrsg. W. Rasch [et ab], Bem-München 1972, s. 137-158.
214 Za udostępnienie fotografii ilustrujących artykuł gorące podziękowania zechcą przyjąć Pani Bożena Pytel oraz Panowie Piotr
Wanat i Ryszard Wojtowicz.
AGNIESZKA SEIDEL-GRZESINSKA
miejskiej209. W monarchii habsburskiej podobne sytuacje miały miejsce zarówno w wieku XVI210, jak
i w następnych stuleciach211.
Szczególna jest natomiast forma i zawartość semantyczna programów zrealizowanych we wnętrzu
kościoła Pokoju w Świdnicy. Sprowokowani obecnością aktywnego i elokwentnego oponenta, a zarazem
postawieni w trudnej sytuacji społeczno-religijnej świdniccy protestanci sformułowali niezwykły przekaz
obrazowy, hermetyczny, a zarazem mocno i trwale oddziałujący. Formalnie przekaz ten w znacznym stop-
niu zdominowała emblematyka, co w takim zakresie również jest sytuacją stosunkowo rzadką. Zjawisko
to jest tym bardziej interesujące, że odzwierciedla zapewne tendencje obecne w całym mecenacie prote-
stanckim księstwa, który w Świdnicy był ideowo kształtowany, a jednocześnie jedynie tutaj miał szansę
się zrealizować. Dlatego ważne jest, aby dzieła powstałe w kręgu świdnickiej świątyni postrzegać w ich
wzajemnych zależnościach. Dzięki zachowanemu w kościele bogatemu materiałowi zabytkowemu istnieje
w Świdnicy rzadka możliwość analizy świadomości obrazowej śląskich protestantów zarówno w całej jej
złożoności, jak i w szerokim kontekście teologicznym i pobożnościowym.
Źródłem inspiracji dla dekoracji obu istniejących kościołów Pokoju były przede wszystkim komen-
towane i ilustrowane wydania Biblii, ale obok nich także nowożytna literatura budująca i umoralniająca
oraz świecka tradycja emblematyczna przenoszona na grunt teologiczny. W XVII i XVIII w. lektura Pisma
Świętego była nie tylko istotnym elementem publicznego nabożeństwa, ale miała również ogromne zna-
czenie dla pobożności prywatnej. W pewnym stopniu wgląd w tę kulturę obcowania ze Słowem Bożym
umożliwiają dzisiaj przywoływane wyżej druki związane z pochówkami, które wielokrotnie wspominają
osobiste zaangażowanie wiernych w poznawanie Pisma Świętego.
Biegła znajomość Biblii umożliwiała wspólnotom zgromadzonym wokół kościołów Pokoju kompono-
wanie obrazów niezwykle wyrafinowanych semantycznie. Tendencja ta wyraża się w dwóch równopraw-
nych postawach: z jednej strony jest to bezpośrednie sięganie po motywy zawarte w tekście biblijnym
(np. dekoracja świdnickiego stropu lub jaworskich empor), z drugiej język rozbudowanych skojarzeń
i analogii, niejednokrotnie czerpiący z biblijnych komentarzy i literatury budującej (np. malarska dekora-
cja empor i lóż w Świdnicy). Przekładanie abstrakcyjnej myśli teologicznej na formy obrazowe musiało
być dla śląskich luteranów epoki baroku naturalne. Proces ten ilustrują między innymi przytoczone wyżej
przykłady zależności pomiędzy kazaniami pastora J.H. Krausego a dekoracją lóż cechowych w Świdnicy.
Ze szczególną siłą ujawniła się tu charakterystyczna dla luteranizmu skłonność do myślenia symbolicz-
nego, która po wojnie trzydziestoletniej była w różnym stopniu typowa dla całej protestanckiej Europy.
Tak zwany barokowy symbolizm protestancki, traktujący świat rzeczywisty jako punkt wyjścia do kon-
templacji świata duchowego, oraz związana z nim transgresja upowszechniły się zwłaszcza w późnej
ortodoksji212. Równolegle odkryto dydaktyczne znaczenie „malowania słowami”. Johann Säubert, teolog
i kaznodzieja norymberski, ze względu na sposób wypowiedzi nazywał proroków Habakuka i Ezechiela
„malarzami”213. W Świdnicy realizacja tych tendencji stała się możliwa przede wszystkim dzięki emble-
matyce. Ona też zdominowała liczne związane ze świdnicką świątynią fundacje - od wystroju wnętrza po
naczynia liturgiczne. Sięgnięto po nią zapewne dlatego, że stwarzała możliwość sformułowania oryginal-
nych, erudycyjnych wypowiedzi za pomocą stosunkowo prostych i niewymagających znacznych nakładów
finansowych środków. Niezwykły potencjał intelektualny miejscowych pastorów i wiernych oraz dostęp
do bogatych kolekcji bibliotecznych zaowocowały - w połączeniu z ambicjami niemożliwymi do zreali-
zowania w innych dziedzinach - dziełami plastycznymi, dla których trudno znaleźć analogię w innych
luterańskich krajach Europy214.
209 Seidel-Grzesińska, ,,Ecclesia extra muros", passim.
210 Np. kościół koło Rottenmann w Styrii, por. R. Leeb, Kirchenbau und bildende Kunst der Reformationszeit, [w:] Evangelische
Kunst und Kultur in der Steiermark, Hrsg. E.Ch. Gerhold, J.G. Hadtisch, [b.m.r.], s. 36; Burg Strechau. Glaube und Macht. Ausstellung
vom 16. Mai bis 1. November 1992. Katalog und Beiträge, Graz [1992], nr kat. VII/28.
211 Np. tzw. kościoły artykulame na Słowacji - por. M. Dudäs, Slovak Wooden Lutheran Churches of the Seventeenth and Eight-
eenth Centuries. Current Myths and Legends, [w:] Protestantischer Kirchenbau der Frühen Neuzeit in Europa..., s. 324.
212 Seidel-Grzesińska, Siedemnastowieczny wystrój..., s. 78-83 (tam starsza literatura).
213 D.W. Jöns, Die emblematische Predigtweise Johann Sauberts, [w:] Rezeption und Produktion zM’ischen 1570 und 1730. Fest-
schrift für Günther Weydt zum 65 Geburstag, Hrsg. W. Rasch [et ab], Bem-München 1972, s. 137-158.
214 Za udostępnienie fotografii ilustrujących artykuł gorące podziękowania zechcą przyjąć Pani Bożena Pytel oraz Panowie Piotr
Wanat i Ryszard Wojtowicz.