Rocznik Historii Sztuki (44.2019)

Rocznik Historii Sztuki, tom XLIV
PAN, 2019
DOI 10.24425/rhs.2019.131199

MIKOŁAJ GETKA-KENIG
UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI

PAŁAC ANDRZEJA DESKURA W SANCYGNIOWIE
A PROBLEM UPAMIĘTNIANIA WIELKICH RODAKÓW
NA ELEWACJACH REZYDENCJI ZIEMIAŃSKICH
W KRÓLESTWIE KONGRESOWYM*

Od Dembowskich Sancygniów nabył Józef Deskur, pułkownik wojsk polskich, zmarły w 1858 r., a od tegoż
jago bratanek Andrzej, fundator pałacu. Zachwycam się pałacem upiększonym posągami i popiersiami słynnych
królów naszych i zasłużonych Ojczyźnie mężów. Już z zewnętrznej szaty pałacu wyczuwam wielkie, kochające
nad życie Ojczyznę, serce fundatora, który budując gmach nowy, umiał połączyć w nim przeszłość z potrze-
bami duchowymi teraźniejszości [...]. Pałac malowniczo i pięknie się przedstawia. Ze szczytów pałacu patrzą
na nas wielkości Narodu, jakby stojąc na straży ducha. Rzeźby wykonane są z ciosu sancygniowskiego. Stoją
tu posągi Kazimierza Wielkiego, Jadwigi, Władysława Jagiełły, Władysława Warneńczyka, Zygmunta Augusta,
Stefana Batorego, Popiersia Sobieskiego, Żółkiewskiego, Czarneckiego, Zamoyskiego. Także popiersia pisarzy:
Kochanowskiego, Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego, Kraszewskiego i Sienkiewicza* 1.
Tymi słowami ks. Jan Wiśniewski, prekursor krajoznawstwa w dawnej ziemi sandomierskiej, opisywał
w okresie międzywojennym pałac w Sancygniowie koło Pińczowa, wzniesiony w 1882 r. dla ziemianina
Andrzeja Deskura, będący jednym z oryginalniejszych obiektów rezydencjonalnych powstałych na Kielec-
czyźnie w tym stuleciu, do naszych czasów zachowanym jednak w formie znacznie odbiegającej od stanu
pierwotnego. Tym brakującym, a kluczowym dla oryginalności tego zabytku elementem są wyróżnione
przez Wiśniewskiego i stanowiące główny przedmiot jego „zachwytu” rzeźby - pełnoplastyczne posągi
i popiersia ukazujące „wielkości Narodu” - zdobiące elewacje pałacu, w okresie powojennym niemal
wszystkie usunięte2 (il. 1). To właśnie ta bogata historyczno-narodowa dekoracja rzeźbiarska obdarzała
sancygniowski gmach wyjątkową wartością z punktu widzenia historii architektury całego Królestwa
Polskiego (Kongresowego), będąc najbardziej spektakularnym przykładem charakterystycznego dla tego
obszaru typu rezydencji-pomnika, łączącego w swojej architekturze reprezentację ziemiańskiego statusu
z komemoracją narodową.
Pomnikowy charakter sancygniowskiego pałacu nie doczekał się jak dotąd omówienia. O samym pałacu
pisano wprawdzie nieraz, ogólnikowo jednak analizując interesujący nas problem. Z pozoru bezpośrednio

Chciałbym bardzo podziękować Panu Profesorowi Piotrowi Skubiszewskiemu (spowinowaconemu z rodziną Deskurów z San-
cygniowa) i Panu Profesorowi Wojciechowi Bałusowi za zainteresowanie mnie tym tematem oraz za cenne uwagi do niniejszego tekstu.
Artykuł został napisany w trakcie stażu podoktorskiego FUGA5 finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki (2016/20/S/HS2/00053).
1 J. Wiśniewski, Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Pińczowskim, Skalbmierskim i Wiślickim, Marjówka
1927, s. 376.
2 Już w 1971 r. znaczna część tych figur (wówczas bardzo zniszczona m.in. z powodów atmosferycznych) była usunięta. Zob.
Z. Lentowicz, Dokumentacja naukowo-historyczna zespołu dworsko-pałacowego w Sancygniowie, pow. Pińczów, [Kielce 1972], Archi-
wum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach, Zespół pałacowy w Sancygniowie, sygn. 18 (19), s. 33.