Rocznik Historii Sztuki (44.2019)

Rocznik Historii Sztuki, tom XLIV
PAN, 2019
DOI 10.24425/rhs.2019.131205

JAKUB SITO
INSTYTUT SZTUKI PAN

RECENZJA

Aleksandra Bernatowicz, Malarze w Warszawie czasów Stanisława Augusta. Status - aspiracje - twórczość, Wydawnictwo
Instytutu Sztuki PAN, Warszawa 2016, 548 stron i 123 ilustracje
Opublikowana przed trzema laty książka Aleksandry Bernatowicz jest uwieńczeniem wieloletnich
badań autorki, które świat badaczy sztuki nowożytnej w Polsce i w Europie śledzi i studiuje od lat. Alek-
sandra Bernatowicz jest bez wątpienia jedną z wybijających się autorek rozpraw traktujących o sztuce
doby polskiego oświecenia, jej głównym obszarem badawczym zaś jest malarstwo, rozpatrywane z punktu
widzenia artystycznego, historycznego i społecznego.
Już książka Niepodobne do rzeczywistości. Malowana groteska w rezydencjach Warszawy i Mazowsza
1777-1820x, powstała na kanwie dysertacji doktorskiej Malowana groteska we wnętrzach pałacowych
na Mazowszu (1777-1820), przygotowanej i obronionej na Uniwersytecie Warszawskim w 2005 r. pod
kierunkiem Juliusza A. Chrościckiego, przyniosła jej nie tylko cenzus doktorski, ale i uzyskała nagrodę
naukową I Wydziału Nauk Społecznych PAN w dziedzinie historii sztuki. Licząca 405 stron, pięknie,
wręcz luksusowo wydana, bogato ilustrowana książka stała się prawdziwym przełomem w postrzeganiu
niezwykłego systemu omamentalno-figuralnego, jakim była groteska. Autorka dowiodła znaczenia grote-
ski w malarstwie stołecznym jako naczelnego motywu dekoracyjnego przywołującego świetność kultury
antyku (poprzez Rafaela i jego wzory), do której nawiązywał i na pokrewieństwo z którą powoływał
się Stanisław August i jego otoczenie. W Warszawie i na Mazowszu - miejscach najsilniej związanych
z władzą królewską - użycie groteski niejako z definicji nadawało dekoracjom malarskim elitarny cha-
rakter. A. Bernatowicz nie tylko powiększyła i przeanalizowała pod wieloma aspektami rejestr dekoracji
groteskowych w Warszawie i okolicach - potwierdzając ich wysoką klasę artystyczną - ale wskazała też
na fundamentalną rolę tego motywu w twórczości tak znanych malarzy, jak Jan Bogumił Plersch, Vincenzo
Brenna, Antonio Tombari czy Szymon Mańkowski. Wśród nich pozycja Plerscha wydaje się, w świetle
ustaleń autorki, zdecydowanie nadrzędna. Autorka wskazała też na europejskie źródła nowożytnej grote-
ski, począwszy od watykańskich loggii Rafaela, poprzez ich reprodukcję w wydawnictwie Giovanniego
Volpata i Giovanniego Ottavianiego z lat 70. XVIII w., po ich użycie w XVIII-wiecznych rezydencjach
rzymskich, pałacach w carskiej Rosji czy w Anglii. Realizacje polskie - choć w skali skromniejsze - nie
ustępowały klasą tym europejskim. Autorka doszła także do przekonania, iż atrakcyjność groteski nie
słabła wraz z upływem czasu i pojawianiem się nowych formacji stylowych; jeszcze długo w XIX w.
groteska była traktowana jako odmiana dekoracji nawiązująca do modnego nieustannie antyku - eksklu-
zywna i wyrafinowana.

1 A. Bernatowicz, Niepodobne do rzeczywistości. Malowana groteska w rezydencjach Warszawy i Mazowsza 1777-1820,
Warszawa 2006.