DOI Artikel:
Starownik, Agata: "Śmiertelny Król nad wiekami": Jezus - Bóg w historii w Albumie Orbis II Cypriana Norwida
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.51757#0092
90
AGATA STAROWNIK
Interdyscyplinarność Albumu Orbis przejawia się nie tylko w zestawieniu przez Norwida elementów
wizualnych i werbalnych, lecz także w specyfice prac plastycznych poety, skoncentrowanego na nadawaniu
swym dziełom znaczeń, wyrażanych za pomocą słowa i obrazu, które objaśniają się wzajemnie9. Dlatego
w refleksji badawczej przyjęto perspektywę ikonograficzną, a jej istotnym kontekstem staną się pisma
Norwida: bez ich analizy nie sposób zrozumieć jego dzieł plastycznych. Należy też wykorzystać litera-
turoznawcze osiągnięcia norwidologii, pozwalające dostrzec idee artysty wspólne jego całej twórczości10.
Stanowi ona hermeneutyczną całość, wyrosłą ze spójnego i konsekwentnego światopoglądu erudyty, obe-
znanego i z historią kultury, i ze zjawiskami współczesnymi oraz żywo i oryginalnie na nie reagującego.
Zarówno dzieła plastyczne, jak i literackie Norwida to teksty kultury. Niniejszy artykuł ma na celu jak
najpełniejsze ich odczytanie i interpretację w kontekście tradycji, do których się odwołują, ważnych dla
całego dorobku autora.
Jak wskazują badacze, głównym kontekstem literackim Albumu Orbis są listy do Bronisława Zale-
skiego z 1 i 5 lipca 1872 r. oraz rozprawa Milczenie* 11. Artysta opisuje w nich swe dzieło jako „zbiór
motywów”12, które należy rozumieć zarówno jako poszczególne teksty kultury, jak i grupy, w jakie można
je łączyć. Stanowią one „przybliżenia” różnych tematów, składające się na Norwidowy obraz dziejów kul-
tury, poprzez które poeta przedstawia dzieje świata w ogóle. Świadom rozległości zagadnienia, opowiada
o nim za pomocą fragmentów. Lepiej bowiem przybliżyć cząstkę świata na miarę swych możliwości, niż
podejmować daremne próby doskonałego i bezstronnego ujęcia całości, co jest nieuczciwe i nierzetelne13.
Poetyka fragmentu współgra z przemilczeniem14. Niedomówione sensy uobecniają się zarówno
w samym geście milczenia, jak i w danej odbiorcy cząstce, która odsyła poza siebie i staje się parabolą.
Jej „zadaniem nie jest dowieść, ale u-oczywistnić”15, czyli trafić bezpośrednio w istotę zjawiska,
uczynić je oczywistym, unaocznić w obrazie (plastycznym, poetyckim, symbolicznym geście itd.), oddzia-
łującym natychmiast, jakby ponad rozumowaniem, bez pośrednictwa skomplikowanych wywodów, choć
podatnym na rozważanie uważnego odbiorcy. Za takie parabole można uznać Album Orbis jako całość
i jego poszczególne składniki.
Norwid zaznacza, że jego zbiór jest osobisty i subiektywny. Nie obejmie pełni, gdyż to niemożliwe.
Mimo to twórca dąży do prawdy i przedstawia swe poglądy otwarcie, z prostotą, bez fałszywych roszczeń
do wyjaśnienia wszystkiego. W ten sposób pragnie ułatwić weryfikację swych rozważań: „Za dostojniej-
szą rzecz uważając otwarty we filozofii błąd niż trującą umysły nierzetelność, wypowiadam zdanie moje
prostotliwie”16.
Artysta sygnalizuje otwartość i dialogiczny charakter dzieła, potrzebę dopełnienia go przez odbiorcę.
Wynikają one już z samego tytułu: Album Orbis w szkicu. Szkic to zarys, zaczątek, który trzeba dokończyć.
Zamierzona niepełność ma jednak wyrazić całość, do której odnosi się słowo orbis - łacińskie określenie
świata jako „okręgu ziemi” {orbis terrae), której kolistość tradycyjnie oznacza pełnię.
Koło Norwid interpretuje w kontekście dowodu z ruchu Tomasza z Akwinu i schrystianizowanej
filozofii przyrody Arystotelesa. Uważa je za znak formy {morphe), tworzenia, urzeczywistniania poten-
cjalności, działania, dynamiki - od duchowej po fizyczną: „Koła nie ma bez aktu - koło jest skutkiem
aktu. [...] w nim ruch a forma nierozdzielne”17. Ruch, rozumiany zarówno jako twórcza aktywność, jak
i jej następstwa, to istota tej figury, w tym okrągłej Ziemi: „Obieg globu jest również skutkiem aktu na
9 Zob. Melbechowska-Luty, op. cit., s. 5-6, 214.
10 Ze względu na imponujące rozmiary bibliografia została tu świadomie ograniczona do najważniejszych opracowań związanych
z problematyką omawianą w artykule. Stan badań dotyczący twórczości plastycznej Norwida, jego myśli o sztuce i estetyce, związków
z kulturą dawną i kulturą epoki czy wypowiedzi o Chrystusie i chrześcijaństwie wskazuje, że problemy te zasługują na oddzielne opra-
cowania.
11 Katalog II 13-14, 27-29; Borowiec, op. cit., s. 7-156; Chlebowski, Romantyczna silva rerum..., s. 14—16, 17, 47, 115-117,
182-204, 340, 341-344.
12 C. Norwid, List do Bronisława Zaleskiego, [Paryż, ok. 1 lipca 1872], PW IX 513. Odwołania do tekstów poety poza Albumem
Orbis za: C. Norwid, Pisma wszystkie, oprać. J.W. Gomulicki, t. I-XI, Warszawa 1971-1976 [dalej cyt.: PW, liczbą rzymską oznaczony
numer tomu, liczbą arabską - numer strony].
13 C. Norwid, Milczenie, PW VI 223, 225-227 (rozprawa napisana prawdopodobnie w 1882 r., pierwodruk w 1902 r.).
14 Ibidem, PW VI 234-239.
15 Ibidem, PW VI 236.
16 Ibidem, PW VI 335.
17 C. Norwid, [Prototypy formy], PW VI 302; zob. też idem, O sztuce (Dla Polaków), PW VI 348.
AGATA STAROWNIK
Interdyscyplinarność Albumu Orbis przejawia się nie tylko w zestawieniu przez Norwida elementów
wizualnych i werbalnych, lecz także w specyfice prac plastycznych poety, skoncentrowanego na nadawaniu
swym dziełom znaczeń, wyrażanych za pomocą słowa i obrazu, które objaśniają się wzajemnie9. Dlatego
w refleksji badawczej przyjęto perspektywę ikonograficzną, a jej istotnym kontekstem staną się pisma
Norwida: bez ich analizy nie sposób zrozumieć jego dzieł plastycznych. Należy też wykorzystać litera-
turoznawcze osiągnięcia norwidologii, pozwalające dostrzec idee artysty wspólne jego całej twórczości10.
Stanowi ona hermeneutyczną całość, wyrosłą ze spójnego i konsekwentnego światopoglądu erudyty, obe-
znanego i z historią kultury, i ze zjawiskami współczesnymi oraz żywo i oryginalnie na nie reagującego.
Zarówno dzieła plastyczne, jak i literackie Norwida to teksty kultury. Niniejszy artykuł ma na celu jak
najpełniejsze ich odczytanie i interpretację w kontekście tradycji, do których się odwołują, ważnych dla
całego dorobku autora.
Jak wskazują badacze, głównym kontekstem literackim Albumu Orbis są listy do Bronisława Zale-
skiego z 1 i 5 lipca 1872 r. oraz rozprawa Milczenie* 11. Artysta opisuje w nich swe dzieło jako „zbiór
motywów”12, które należy rozumieć zarówno jako poszczególne teksty kultury, jak i grupy, w jakie można
je łączyć. Stanowią one „przybliżenia” różnych tematów, składające się na Norwidowy obraz dziejów kul-
tury, poprzez które poeta przedstawia dzieje świata w ogóle. Świadom rozległości zagadnienia, opowiada
o nim za pomocą fragmentów. Lepiej bowiem przybliżyć cząstkę świata na miarę swych możliwości, niż
podejmować daremne próby doskonałego i bezstronnego ujęcia całości, co jest nieuczciwe i nierzetelne13.
Poetyka fragmentu współgra z przemilczeniem14. Niedomówione sensy uobecniają się zarówno
w samym geście milczenia, jak i w danej odbiorcy cząstce, która odsyła poza siebie i staje się parabolą.
Jej „zadaniem nie jest dowieść, ale u-oczywistnić”15, czyli trafić bezpośrednio w istotę zjawiska,
uczynić je oczywistym, unaocznić w obrazie (plastycznym, poetyckim, symbolicznym geście itd.), oddzia-
łującym natychmiast, jakby ponad rozumowaniem, bez pośrednictwa skomplikowanych wywodów, choć
podatnym na rozważanie uważnego odbiorcy. Za takie parabole można uznać Album Orbis jako całość
i jego poszczególne składniki.
Norwid zaznacza, że jego zbiór jest osobisty i subiektywny. Nie obejmie pełni, gdyż to niemożliwe.
Mimo to twórca dąży do prawdy i przedstawia swe poglądy otwarcie, z prostotą, bez fałszywych roszczeń
do wyjaśnienia wszystkiego. W ten sposób pragnie ułatwić weryfikację swych rozważań: „Za dostojniej-
szą rzecz uważając otwarty we filozofii błąd niż trującą umysły nierzetelność, wypowiadam zdanie moje
prostotliwie”16.
Artysta sygnalizuje otwartość i dialogiczny charakter dzieła, potrzebę dopełnienia go przez odbiorcę.
Wynikają one już z samego tytułu: Album Orbis w szkicu. Szkic to zarys, zaczątek, który trzeba dokończyć.
Zamierzona niepełność ma jednak wyrazić całość, do której odnosi się słowo orbis - łacińskie określenie
świata jako „okręgu ziemi” {orbis terrae), której kolistość tradycyjnie oznacza pełnię.
Koło Norwid interpretuje w kontekście dowodu z ruchu Tomasza z Akwinu i schrystianizowanej
filozofii przyrody Arystotelesa. Uważa je za znak formy {morphe), tworzenia, urzeczywistniania poten-
cjalności, działania, dynamiki - od duchowej po fizyczną: „Koła nie ma bez aktu - koło jest skutkiem
aktu. [...] w nim ruch a forma nierozdzielne”17. Ruch, rozumiany zarówno jako twórcza aktywność, jak
i jej następstwa, to istota tej figury, w tym okrągłej Ziemi: „Obieg globu jest również skutkiem aktu na
9 Zob. Melbechowska-Luty, op. cit., s. 5-6, 214.
10 Ze względu na imponujące rozmiary bibliografia została tu świadomie ograniczona do najważniejszych opracowań związanych
z problematyką omawianą w artykule. Stan badań dotyczący twórczości plastycznej Norwida, jego myśli o sztuce i estetyce, związków
z kulturą dawną i kulturą epoki czy wypowiedzi o Chrystusie i chrześcijaństwie wskazuje, że problemy te zasługują na oddzielne opra-
cowania.
11 Katalog II 13-14, 27-29; Borowiec, op. cit., s. 7-156; Chlebowski, Romantyczna silva rerum..., s. 14—16, 17, 47, 115-117,
182-204, 340, 341-344.
12 C. Norwid, List do Bronisława Zaleskiego, [Paryż, ok. 1 lipca 1872], PW IX 513. Odwołania do tekstów poety poza Albumem
Orbis za: C. Norwid, Pisma wszystkie, oprać. J.W. Gomulicki, t. I-XI, Warszawa 1971-1976 [dalej cyt.: PW, liczbą rzymską oznaczony
numer tomu, liczbą arabską - numer strony].
13 C. Norwid, Milczenie, PW VI 223, 225-227 (rozprawa napisana prawdopodobnie w 1882 r., pierwodruk w 1902 r.).
14 Ibidem, PW VI 234-239.
15 Ibidem, PW VI 236.
16 Ibidem, PW VI 335.
17 C. Norwid, [Prototypy formy], PW VI 302; zob. też idem, O sztuce (Dla Polaków), PW VI 348.