DOI Artikel:
Markiewicz, Anna: Mars Polonicus: wokół paryskich dysput braci Jabłonowskich z 1686 roku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.51757#0154
152
ANNA MARKIEWICZ
litej Obojga Narodów, jak i w czasie zagranicznych podróży edukacyjnych, w najsławniejszych kolegiach
całej Europy. Podróże edukacyjne, grand tour, były stałym elementem wykształcenia europejskich elit,
a dla młodej szlachty i magnaterii z ziem Rzeczypospolitej Obojga Narodów wyjazd do „cudzych krajów”
był zwieńczeniem całego procesu pobieranej w krajowych szkołach i kolegiach edukacji oraz niezbędnym
wprowadzeniem do dalszej kariery dworskiej3.
Problematyka oprawy artystycznej uroczystych dysput stanowi ciągle zagadnienie badawcze czekające
na monograficzne podjęcie przez polskich badaczy. Wzmianki źródłowe odnoszące się do publicznych
dysput odbywanych przez odbywających zagraniczną edukację przybyszy z Rzeczypospolitej ograniczają
się zwykle do stwierdzenia samego faktu ich odbycia, czasem przynoszą jedynie dodatkową informa-
cję o publikowanych z tej okazji drukach okolicznościowych. Tak było choćby w przypadku podróży
edukacyjnej późniejszego kardynała i rezydenta polskiego w Rzymie Jana Kazimierza Denhoffa, który
podobnie jak wielu innych młodzieńców kończących w kolegiach i akademiach Paryża czy Rzymu swą
edukację odbył uroczystą publiczną dysputę4. Wydarzenie miało miejsce wiosną 1672 r., a Denhoff wydał
w Paryżu wygłoszone tezy, brak jednak wiadomości o przebiegu samej ceremonii i jej oprawie arty-
stycznej5. Nieodłącznym elementem każdej dysputy był okolicznościowy druk zawierający konkluzję, jej
tezy; rozdawano go uczestnikom i wysyłano zainteresowanym osobom, uświetniając w ten sposób rangę
wydarzenia. Druk stanowił pamiątkę uroczystości, służył również zgromadzonym na niej gościom pomocą
przy śledzeniu jej przebiegu. Tezy ogłaszano w postaci broszur lub druków ulotnych, rzadziej malowanych
lub drukowanych na jedwabiu. Badacze zajmujący się historią edukacji, historycy czy historycy sztuki
podejmują zwykle zagadnienie wielkoformatowych, wspaniale sztychowanych tez graficznych, konkluzji,
będących pamiątką i świadectwem dysputy, zapominając czasem, iż z okazji dysput uniwersyteckich oraz
odbywanych w kolegiach jezuickich i innych szkołach wydawano również może nieco mniej efektowne
wizualnie druki mniejszych formatów, liczne broszury zawierające tezy, a wszystkie one były jedynie
jednym z wielu elementów bogatej oprawy artystycznej całej uroczystości6.
3 Fenomen podróży edukacyjnych doczekał się wielu opracowań, warto wskazać na prace podejmujące zagadnienie podróży
z ziem Rzeczypospolitej, m.in. A. Mączak, Życie codzienne w podróżach po Europie w XVI i XVII wieku, Warszawa 1980; Z. Pietrzyk,
W kręgu Strasburga: z peregrynacji młodzieży z Rzeczpospolitej polsko-litewskiej w latach 1538-1621, Kraków 1997; W. Czapliński,
J. Długosz, Podróż młodego magnata do szkół, Warszawa 1969; H. Barycz, Z dziejów polskich wędrówek naukowych za granicę,
Wrocław 1969 (i inne liczne prace tego autora); M. Bratuń, „Ten wykwintny, wykształcony Europejczyk”. Zagraniczne studia i podróże
edukacyjne Michała Jerzego Wandalina Mniszcha w latach 1762-1768, Opole 2002; M. Chachaj, Zagraniczna edukacja Radziwiłłów
od początku XVI do połowy XVII wieku, Lublin 1995; A. Kucharski, Theatrum peregrinandi. Poznawcze aspekty staropolskich podróży
w epoce późnego baroku, Toruń 2013; wśród zagranicznych publikacji dotyczących grand tour zagadnienie podejmują m.in.: I. Black, The
British Abroad. The Grand Tour in the Eighteenth Century, London 2003; E. Chaney, The evolution of the Grand Tour: Anglo-Italian
Cultural Relations since the Renaissance, London 2002; I. Kubeś, Närocne dospivdni urozenych. Kavalirské cesty ceské a rakouské
slechty (1620-1750), Pelhfimov 2013; E. Chaney, T. Wilks, The Jacobean Grand Tour. Early Stuart Travellers in Europe, London-New
York 2014; R. Sweet, Cities and the Grand Tour. The British in Italy, c. 1690-1820', Cambridge 2012; Grand Tour: the lure of Italy
in the eighteenth century, ed. A. Wilton, I. Bignamini, London 1996; The Origins of the Grand Tour. The Travels of Robert Montagu,
Lord Mandeville (1649-1654) William Hammond (1655-1658) Banaster Maynard (1660-1663), ed. M.G. Brennan, London 2004.
4 A. Markiewicz, „ Częścią żem się jeszcze nie rozgościł w Rzymie”. Wokół podróży Jana Kazimierza Denhoffa z lat 1670-1675,
„Przegląd Historyczny”, 105, 2014, z. 3, s. 361-378.
5 I.K. Denhoff w kierowanej do ojca korespondencji kilkakrotnie wspomina o okolicznościowym druku. W sierpniu 1672 r.
donosił: „lest tu kupiec z Warszawy na imię Mouquolin przez którego będę chciał posłać theses moje drugiego aktu”; kilka tygodni
później pisał już: „Posłałem trzydzieści i dwie theses przez kupca warszawskiego, między któremi są cztery atłasowe, jakom już o tym
w przeszłym liście mojem dał znać, tenże kupiec wiezie księgę św. Teresy dla królowej Jmści”; Biblioteka XX. Czartoryskich w Krakowie
[dalej cyt.: B. Czart.], rkps 3622 III, Listy kardynała lana Kazimierza Denhoffa do rodziców, brata i kardynała Radziejowskiego z lat
1670-1696, I.K. Denhoff do T. Denhoffa, Paryż 26 VIII 1672, s. 222; ibidem, I.K. Denhoff do T. Denhoffa, Paryż 9 IX 1672, s. 226.
6 Teza graficzna, zwana też konkluzją lub afiksją, to ozdobnie drukowana teza w postaci jednostronicowego druku ulotnego więk-
szego formatu, czasem odbijana na jedwabiu lub atłasie, zdobiona sztychem o treści alegorycznej, religijnej, heraldycznej lub historycznej,
dół ulotki był opatrzony dedykacją z odpowiednio wyeksponowanym nazwiskiem protektora, pojęcie to zdefiniował wybitny badacz epoki
M. Gębarowicz: Materiały źródłowe do dziejów kultury i sztuki XVI-XVIII wieku, zebrał i opracował M. Gębarowicz, Wrocław-Warszawa-
Kraków-Gdańsk 1973, s. 414; M. Gębarowicz, Wawrzyniec-Laurenty Krzczonowicz, nieznany sztycharz drugiej połowy XVII wieku, „Folia
Historiae Artium”, 17, 1981, s. 97-98. Badania nad tezami i drukami promocyjnymi podejmowali: S. Appuhn-Radtke, Das Thesenblatt
im Hochbarock. Studien zu einer graphischen Gattung am Beispiel der Werke Bartholomaus Kilians, Weißenhom 1988; A. Fechtnerovä,
Katalog grafickych listu univerzitnich tezi ulozenych ve Stätni knihovne ĆSR v Praze, Praha 1984; Die Graphischen Thesen- und Promotions-
blätter in Bamberg, Wiesbaden 2001; G.M. Lechner, Das barocke Thesenblatt. Entstehung, Verbreitung, Wirkung. Der Göttweiger Bestand:
Ausstellung des Graphischen Kabinetts des Stiftes Göttweig, Niederösterreich, 30. Juni bis 29. Oktober 1985, Furth 1985; W. Telesko,
Thesenblätter österreichischer Universitäten (Katalogbuch zur Austeilung vom 19. Juli bis zum 15. September 1996 in Salzburger Barockmu-
seum), Salzburg 1996; P. Zelenkovä, Universitni these prazské a olomoucké university ze 17. stoleti ulozené v Staats- und Standtbibliothek
Augsburg, [w:] Bohemia Jesuitica 1556-2006, ed. P. Cemus, R. Cemus SI, Praha-Würzburg 2010, s. 1255-1277; eadem, Karel Skréta,
ANNA MARKIEWICZ
litej Obojga Narodów, jak i w czasie zagranicznych podróży edukacyjnych, w najsławniejszych kolegiach
całej Europy. Podróże edukacyjne, grand tour, były stałym elementem wykształcenia europejskich elit,
a dla młodej szlachty i magnaterii z ziem Rzeczypospolitej Obojga Narodów wyjazd do „cudzych krajów”
był zwieńczeniem całego procesu pobieranej w krajowych szkołach i kolegiach edukacji oraz niezbędnym
wprowadzeniem do dalszej kariery dworskiej3.
Problematyka oprawy artystycznej uroczystych dysput stanowi ciągle zagadnienie badawcze czekające
na monograficzne podjęcie przez polskich badaczy. Wzmianki źródłowe odnoszące się do publicznych
dysput odbywanych przez odbywających zagraniczną edukację przybyszy z Rzeczypospolitej ograniczają
się zwykle do stwierdzenia samego faktu ich odbycia, czasem przynoszą jedynie dodatkową informa-
cję o publikowanych z tej okazji drukach okolicznościowych. Tak było choćby w przypadku podróży
edukacyjnej późniejszego kardynała i rezydenta polskiego w Rzymie Jana Kazimierza Denhoffa, który
podobnie jak wielu innych młodzieńców kończących w kolegiach i akademiach Paryża czy Rzymu swą
edukację odbył uroczystą publiczną dysputę4. Wydarzenie miało miejsce wiosną 1672 r., a Denhoff wydał
w Paryżu wygłoszone tezy, brak jednak wiadomości o przebiegu samej ceremonii i jej oprawie arty-
stycznej5. Nieodłącznym elementem każdej dysputy był okolicznościowy druk zawierający konkluzję, jej
tezy; rozdawano go uczestnikom i wysyłano zainteresowanym osobom, uświetniając w ten sposób rangę
wydarzenia. Druk stanowił pamiątkę uroczystości, służył również zgromadzonym na niej gościom pomocą
przy śledzeniu jej przebiegu. Tezy ogłaszano w postaci broszur lub druków ulotnych, rzadziej malowanych
lub drukowanych na jedwabiu. Badacze zajmujący się historią edukacji, historycy czy historycy sztuki
podejmują zwykle zagadnienie wielkoformatowych, wspaniale sztychowanych tez graficznych, konkluzji,
będących pamiątką i świadectwem dysputy, zapominając czasem, iż z okazji dysput uniwersyteckich oraz
odbywanych w kolegiach jezuickich i innych szkołach wydawano również może nieco mniej efektowne
wizualnie druki mniejszych formatów, liczne broszury zawierające tezy, a wszystkie one były jedynie
jednym z wielu elementów bogatej oprawy artystycznej całej uroczystości6.
3 Fenomen podróży edukacyjnych doczekał się wielu opracowań, warto wskazać na prace podejmujące zagadnienie podróży
z ziem Rzeczypospolitej, m.in. A. Mączak, Życie codzienne w podróżach po Europie w XVI i XVII wieku, Warszawa 1980; Z. Pietrzyk,
W kręgu Strasburga: z peregrynacji młodzieży z Rzeczpospolitej polsko-litewskiej w latach 1538-1621, Kraków 1997; W. Czapliński,
J. Długosz, Podróż młodego magnata do szkół, Warszawa 1969; H. Barycz, Z dziejów polskich wędrówek naukowych za granicę,
Wrocław 1969 (i inne liczne prace tego autora); M. Bratuń, „Ten wykwintny, wykształcony Europejczyk”. Zagraniczne studia i podróże
edukacyjne Michała Jerzego Wandalina Mniszcha w latach 1762-1768, Opole 2002; M. Chachaj, Zagraniczna edukacja Radziwiłłów
od początku XVI do połowy XVII wieku, Lublin 1995; A. Kucharski, Theatrum peregrinandi. Poznawcze aspekty staropolskich podróży
w epoce późnego baroku, Toruń 2013; wśród zagranicznych publikacji dotyczących grand tour zagadnienie podejmują m.in.: I. Black, The
British Abroad. The Grand Tour in the Eighteenth Century, London 2003; E. Chaney, The evolution of the Grand Tour: Anglo-Italian
Cultural Relations since the Renaissance, London 2002; I. Kubeś, Närocne dospivdni urozenych. Kavalirské cesty ceské a rakouské
slechty (1620-1750), Pelhfimov 2013; E. Chaney, T. Wilks, The Jacobean Grand Tour. Early Stuart Travellers in Europe, London-New
York 2014; R. Sweet, Cities and the Grand Tour. The British in Italy, c. 1690-1820', Cambridge 2012; Grand Tour: the lure of Italy
in the eighteenth century, ed. A. Wilton, I. Bignamini, London 1996; The Origins of the Grand Tour. The Travels of Robert Montagu,
Lord Mandeville (1649-1654) William Hammond (1655-1658) Banaster Maynard (1660-1663), ed. M.G. Brennan, London 2004.
4 A. Markiewicz, „ Częścią żem się jeszcze nie rozgościł w Rzymie”. Wokół podróży Jana Kazimierza Denhoffa z lat 1670-1675,
„Przegląd Historyczny”, 105, 2014, z. 3, s. 361-378.
5 I.K. Denhoff w kierowanej do ojca korespondencji kilkakrotnie wspomina o okolicznościowym druku. W sierpniu 1672 r.
donosił: „lest tu kupiec z Warszawy na imię Mouquolin przez którego będę chciał posłać theses moje drugiego aktu”; kilka tygodni
później pisał już: „Posłałem trzydzieści i dwie theses przez kupca warszawskiego, między któremi są cztery atłasowe, jakom już o tym
w przeszłym liście mojem dał znać, tenże kupiec wiezie księgę św. Teresy dla królowej Jmści”; Biblioteka XX. Czartoryskich w Krakowie
[dalej cyt.: B. Czart.], rkps 3622 III, Listy kardynała lana Kazimierza Denhoffa do rodziców, brata i kardynała Radziejowskiego z lat
1670-1696, I.K. Denhoff do T. Denhoffa, Paryż 26 VIII 1672, s. 222; ibidem, I.K. Denhoff do T. Denhoffa, Paryż 9 IX 1672, s. 226.
6 Teza graficzna, zwana też konkluzją lub afiksją, to ozdobnie drukowana teza w postaci jednostronicowego druku ulotnego więk-
szego formatu, czasem odbijana na jedwabiu lub atłasie, zdobiona sztychem o treści alegorycznej, religijnej, heraldycznej lub historycznej,
dół ulotki był opatrzony dedykacją z odpowiednio wyeksponowanym nazwiskiem protektora, pojęcie to zdefiniował wybitny badacz epoki
M. Gębarowicz: Materiały źródłowe do dziejów kultury i sztuki XVI-XVIII wieku, zebrał i opracował M. Gębarowicz, Wrocław-Warszawa-
Kraków-Gdańsk 1973, s. 414; M. Gębarowicz, Wawrzyniec-Laurenty Krzczonowicz, nieznany sztycharz drugiej połowy XVII wieku, „Folia
Historiae Artium”, 17, 1981, s. 97-98. Badania nad tezami i drukami promocyjnymi podejmowali: S. Appuhn-Radtke, Das Thesenblatt
im Hochbarock. Studien zu einer graphischen Gattung am Beispiel der Werke Bartholomaus Kilians, Weißenhom 1988; A. Fechtnerovä,
Katalog grafickych listu univerzitnich tezi ulozenych ve Stätni knihovne ĆSR v Praze, Praha 1984; Die Graphischen Thesen- und Promotions-
blätter in Bamberg, Wiesbaden 2001; G.M. Lechner, Das barocke Thesenblatt. Entstehung, Verbreitung, Wirkung. Der Göttweiger Bestand:
Ausstellung des Graphischen Kabinetts des Stiftes Göttweig, Niederösterreich, 30. Juni bis 29. Oktober 1985, Furth 1985; W. Telesko,
Thesenblätter österreichischer Universitäten (Katalogbuch zur Austeilung vom 19. Juli bis zum 15. September 1996 in Salzburger Barockmu-
seum), Salzburg 1996; P. Zelenkovä, Universitni these prazské a olomoucké university ze 17. stoleti ulozené v Staats- und Standtbibliothek
Augsburg, [w:] Bohemia Jesuitica 1556-2006, ed. P. Cemus, R. Cemus SI, Praha-Würzburg 2010, s. 1255-1277; eadem, Karel Skréta,