DOI article:
Osiecka-Samsonowicz, Hanna: "Z wielką pompą do nieba" - pogrzebowe "Theatrum" w Rzeczypospolitej w XVIII wieku
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.51757#0216
214
HANNA OSIECKA-SAMSONOWICZ
matów w Bieczu w 1766 r. narzekał, że „Apparencyi codosyć było że dla gorąca zbytecznego nieznośnego
ciężko było w kościele wysiedzieć”, a kazanie „z znacznym dla gorąca zdrowia hazardem” wygłoszono36.
Dramaturgię spektaklu podnosiły wystrzały z armat i broni ręcznej w najważniejszych momentach celebry
oraz odprawiana w czasie pochówków wojskowych, przy dźwiękach głośnej muzyki, ceremonia kruszenia
insygniów, które francuskiemu pamiętnikarzowi kojarzyły się ze świeckimi rozrywkami. Najpewniej wielu
uczestników tych wydarzeń nie pojmowało treści kosztownej oprawy plastycznej: symboli, alegorii, emble-
mów czy łacińskich inskrypcji ani przesłania wielogodzinnych kazań i oratorskich popisów, tym bardziej
że - jak się wydaje - często nie znali osobiście zmarłego, który z portretu trumiennego obserwował swój
pogrzebowy dramat. Podziwiano przede wszystkim rozmigotane światła, jaśniejące złotem i karmazynem
dekoracje tworzące nierealną scenę magicznego Theatrum.
Wytchnienie dawały, oprócz biesiad, imprezy towarzyszące. W czasie uroczystości pogrzebowych Anny
Luizy z Mycielskich Radziwiłłowej i jej syna, Hieronima Wincentego, w Nieświeżu w 1787 r. organiza-
tor - Karol Stanisław „Panie Kochanku” - „w chęci rozerwania smutku, zwyczajnego przy podobnych
obchodach, obmyślił niewinną zabawę polowania na dzikiego niedźwiedzia w klatce pod miasto sprowa-
dzonego”. Po zakończeniu wszystkich ceremonii „rozpoczęły się zabawy - co dzień inne, a każda z nich
równie przyjemna oczom jak kosztowna. [...] iluminacje, [...], gromadne bale, wzruszające koncerty,
zabawne polowania [...], stoły rano y wieczór na kilkaset osób otwarte, komedyje, opery, balety [...].
Wreszcie goście najprzyjemniej bawieni, najkosztowniej utrzymywani, najhojniej obdarowani po dwu nie-
dzielnym zabawieniu w Nieświeżu rozjechali się”37. Była to zapewne ostatnia wielka pompa pogrzebowa
w XVIII-wiecznej Rzeczpospolitej.
“WITH GREAT POMP TO HEAVEN” - THE FUNERAL THEATRUM
IN THE POLISH-LITHUANIAN COMMONWEALTH IN THE EIGHTEENTH CENTURY
Summary
Funeral ceremonies deserve special attention among the ceremonies organised in the Polish-Lithuanian Commonwealth in the
18th century. For obvious reasons, they constitute the most extensive research material, which on the symbolic, propagandist and artistic
level reflect the social needs and tastes of the period. Their lavishness corresponded to a specific Sarmatian devotion associated with
traditionalism, provincialism and a certain orientalisation, leading to exaggeration and extravagance in order to achieve maximum splen-
dour. Although Polish funeral ceremonies drew on their European models, in many respects they also showed significant differences and
became a particular cultural phenomenon - a long and splendid theatrical performance.
Preserved archive material allows for the identification of about two hundred funeral ceremonies, which received more or less
impressive ephemeral artistic settings. However, it did not provide a basis for estimating the average cost of a noble burial, nor the
expenses associated with its individual stages, although most probably the largest sums were spent on payments to the clergy for pastoral
services, the purchase of fabrics, haberdashery and lighting, and the organisation of daily copious funeral feasts. Funerary decorations
were as varied in terms of form, content and artistic expression as were the tastes and requirements of the clients and the possibilities
of the employed designers and craftsmen. Despite an extremely modest iconography, one can attempt a synthetic reconstruction of an
important multi-day funeral scenario and the church interior design systems, with a particular emphasis on the artistic and content-based
dominant - the castrum doloris.
transi. Katarzyna Krzyżagórska-Pisarek
36 Dyaryusz Pogrzebowy..., k. A2r.
37 Opisanie dzienne pogrzebów Jaśnie Oświeconey Xiężney Anny z Mycielskich Radziwiłłowy wojewodziny wileńskiey hetmanowy
W. W. X. Lit. y Jaśnie Oświeconego Xiążęcia Jego Mości Hieronima Radziwiłła Podkomorzego W. W X. Lit [...] Obchodzonego w Nie-
świeżu Roku 1787 [...], Wilno [b.r.], s. 41, 143-144.
HANNA OSIECKA-SAMSONOWICZ
matów w Bieczu w 1766 r. narzekał, że „Apparencyi codosyć było że dla gorąca zbytecznego nieznośnego
ciężko było w kościele wysiedzieć”, a kazanie „z znacznym dla gorąca zdrowia hazardem” wygłoszono36.
Dramaturgię spektaklu podnosiły wystrzały z armat i broni ręcznej w najważniejszych momentach celebry
oraz odprawiana w czasie pochówków wojskowych, przy dźwiękach głośnej muzyki, ceremonia kruszenia
insygniów, które francuskiemu pamiętnikarzowi kojarzyły się ze świeckimi rozrywkami. Najpewniej wielu
uczestników tych wydarzeń nie pojmowało treści kosztownej oprawy plastycznej: symboli, alegorii, emble-
mów czy łacińskich inskrypcji ani przesłania wielogodzinnych kazań i oratorskich popisów, tym bardziej
że - jak się wydaje - często nie znali osobiście zmarłego, który z portretu trumiennego obserwował swój
pogrzebowy dramat. Podziwiano przede wszystkim rozmigotane światła, jaśniejące złotem i karmazynem
dekoracje tworzące nierealną scenę magicznego Theatrum.
Wytchnienie dawały, oprócz biesiad, imprezy towarzyszące. W czasie uroczystości pogrzebowych Anny
Luizy z Mycielskich Radziwiłłowej i jej syna, Hieronima Wincentego, w Nieświeżu w 1787 r. organiza-
tor - Karol Stanisław „Panie Kochanku” - „w chęci rozerwania smutku, zwyczajnego przy podobnych
obchodach, obmyślił niewinną zabawę polowania na dzikiego niedźwiedzia w klatce pod miasto sprowa-
dzonego”. Po zakończeniu wszystkich ceremonii „rozpoczęły się zabawy - co dzień inne, a każda z nich
równie przyjemna oczom jak kosztowna. [...] iluminacje, [...], gromadne bale, wzruszające koncerty,
zabawne polowania [...], stoły rano y wieczór na kilkaset osób otwarte, komedyje, opery, balety [...].
Wreszcie goście najprzyjemniej bawieni, najkosztowniej utrzymywani, najhojniej obdarowani po dwu nie-
dzielnym zabawieniu w Nieświeżu rozjechali się”37. Była to zapewne ostatnia wielka pompa pogrzebowa
w XVIII-wiecznej Rzeczpospolitej.
“WITH GREAT POMP TO HEAVEN” - THE FUNERAL THEATRUM
IN THE POLISH-LITHUANIAN COMMONWEALTH IN THE EIGHTEENTH CENTURY
Summary
Funeral ceremonies deserve special attention among the ceremonies organised in the Polish-Lithuanian Commonwealth in the
18th century. For obvious reasons, they constitute the most extensive research material, which on the symbolic, propagandist and artistic
level reflect the social needs and tastes of the period. Their lavishness corresponded to a specific Sarmatian devotion associated with
traditionalism, provincialism and a certain orientalisation, leading to exaggeration and extravagance in order to achieve maximum splen-
dour. Although Polish funeral ceremonies drew on their European models, in many respects they also showed significant differences and
became a particular cultural phenomenon - a long and splendid theatrical performance.
Preserved archive material allows for the identification of about two hundred funeral ceremonies, which received more or less
impressive ephemeral artistic settings. However, it did not provide a basis for estimating the average cost of a noble burial, nor the
expenses associated with its individual stages, although most probably the largest sums were spent on payments to the clergy for pastoral
services, the purchase of fabrics, haberdashery and lighting, and the organisation of daily copious funeral feasts. Funerary decorations
were as varied in terms of form, content and artistic expression as were the tastes and requirements of the clients and the possibilities
of the employed designers and craftsmen. Despite an extremely modest iconography, one can attempt a synthetic reconstruction of an
important multi-day funeral scenario and the church interior design systems, with a particular emphasis on the artistic and content-based
dominant - the castrum doloris.
transi. Katarzyna Krzyżagórska-Pisarek
36 Dyaryusz Pogrzebowy..., k. A2r.
37 Opisanie dzienne pogrzebów Jaśnie Oświeconey Xiężney Anny z Mycielskich Radziwiłłowy wojewodziny wileńskiey hetmanowy
W. W. X. Lit. y Jaśnie Oświeconego Xiążęcia Jego Mości Hieronima Radziwiłła Podkomorzego W. W X. Lit [...] Obchodzonego w Nie-
świeżu Roku 1787 [...], Wilno [b.r.], s. 41, 143-144.