DOI article:
Dobrzeniecki, Tadeusz: Maiestas Domini w zabytkach polskich i obcych z Polską związanych: [1]
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.19558#0037
erat in nobis? Per coelum, Joannes, qui transit omnes creaturas dicens: In principio erat Ver-
Ь» 11 3 5
um .
W biblii z XI w.136 przedstawiony jest Chrystus jako stwórca wszechświata w otoczeniu żywio-
łów w układzie, który powtarza się na krzyżu metalowym, przechowywanym w benedyktyńskim
klasztorze w Engelberg137. Na awersie znajduje się płaskorzeźba ukrzyżowanego Chrystusa
w otoczeniu ewangelistów i ich symboli, umieszczonych w medalionach. Ich rewersy pokrywają
przedstawienia czterech żywiołów. Ziemia zajmuje tradycyjne miejsce u stóp krzyża, na górze
znajduje się ogień, po prawej stronie — powietrze, z przeciwnej zaś — woda. Porządek ten odpo-
wiada w pewnym stopniu hieratycznemu lub topograficznemu porządkowi na całostronicowej
ilustracji czterech elementów w traktacie astronomicznym z końca XII w.138. Cztery żywioły uka-
zane są jako postaci ludzkie siedzące na swych symbolach zwierzęcych. Zgodnie z rodzajem ich
łacińskich nazw — Aer, Ignis, Terra, Aqua — są to dwie kobiety i dwaj mężczyźni. Powietrze
siedzi na orle i trzyma rozdęty worek wiatrów zakończony dmuchającą głową ludzką; ogień - - na
lwie trzyma płonącą pochodnię, ziemia siedzi na młodym centaurze, którego obejmuje i karmi
piersią. Woda jedzie na skrzydlatym, podobnym do gryfa, zwierzęciu i trzyma okrągłe naczynie,
z którego wycieka strumień wody. Na krzyżu z Engelberg jest niezwykły porządek ewangelistów,
którzy zostali zgrupowani w sposób odpowiadający hierarchii żywiołów: Mateusz (człowiek)
odpowiada ziemi (wół); Jan (orzeł) — powietrzu (orzeł); Łukasz (wół) — wodzie (delfin);
Marek (lew) — ogniu (lew).
Na kwaterze Poliptyku Toruńskiego z ok. 1390 r. znajduje się przedstawienie, w którym
dominującą rolę pełni Maiestas Trinitatis (il. 7)139. Bóg Ojciec i Syn wspólnie trzymają dysk-
kosmos z czterema żywiołami, skorelowanymi z czterema otaczającymi mandorlę symbolami
ewangelistów według schematu zastosowanego na krzyżu z Engelberg.
Hieronim zna także związek czterech istot z czterema cnotami kardynalnymi : człowiek symbo-
lizuje roztropność, lew — sprawiedliwość, wół — męstwo, orzeł — umiarkowanie140. Theodoret
upatruje w trzech obliczach zwierzęcych symbole trzech wyróżnień natury ludzkiej: godność
królewską (lew), kapłańską (wół) i prorocką (orzeł)141.
Większe znaczenie osiągnęły alegorie odnoszące cztery istoty do Chrystusa lub do ewangelii,
niejednokrotnie połączone ze sobą lub innymi alegoriami.
135 С h r i s t i a n u s D r u t h m а г u s, Expositio in Matthaei evangelium. Patrologia Latina, 106, 1265.
136 D. T s e 1 о s, Unique Portraits of the Evangelists in an English Gospel-Book of the Twelfth Century.
The Art Bulletin, XXXIV, 1952, s. 275 przyp. 111: biblia w Brukseli, Bibliothèque royale, ms II 1639 fol. 6v.
137 Tselos, jw., il. 44; art. Elemente, Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte, IV, 1958, szp. 1267
il. 4a, b.
138 Wiedeń, Staatsbibliothek Ms 12600 Suppl. 372 fol. 30; Tselos, jw,, s. 274—275, il 38.
139 T. Dobrzeniecki, Toruńska Quinitas. Biuletyn Historii Sztuki, XXX, 1968, s. 279—299, il. 2, 3.
J4° In Ezechielem 1,1. Patrologia Latina, 25, 23 С.
141 In Ezechielem I. Patrologia Graeca, 81, 825 В/С.
3 Rocznik Muz. Nar. t. XVII/73 ^
Ь» 11 3 5
um .
W biblii z XI w.136 przedstawiony jest Chrystus jako stwórca wszechświata w otoczeniu żywio-
łów w układzie, który powtarza się na krzyżu metalowym, przechowywanym w benedyktyńskim
klasztorze w Engelberg137. Na awersie znajduje się płaskorzeźba ukrzyżowanego Chrystusa
w otoczeniu ewangelistów i ich symboli, umieszczonych w medalionach. Ich rewersy pokrywają
przedstawienia czterech żywiołów. Ziemia zajmuje tradycyjne miejsce u stóp krzyża, na górze
znajduje się ogień, po prawej stronie — powietrze, z przeciwnej zaś — woda. Porządek ten odpo-
wiada w pewnym stopniu hieratycznemu lub topograficznemu porządkowi na całostronicowej
ilustracji czterech elementów w traktacie astronomicznym z końca XII w.138. Cztery żywioły uka-
zane są jako postaci ludzkie siedzące na swych symbolach zwierzęcych. Zgodnie z rodzajem ich
łacińskich nazw — Aer, Ignis, Terra, Aqua — są to dwie kobiety i dwaj mężczyźni. Powietrze
siedzi na orle i trzyma rozdęty worek wiatrów zakończony dmuchającą głową ludzką; ogień - - na
lwie trzyma płonącą pochodnię, ziemia siedzi na młodym centaurze, którego obejmuje i karmi
piersią. Woda jedzie na skrzydlatym, podobnym do gryfa, zwierzęciu i trzyma okrągłe naczynie,
z którego wycieka strumień wody. Na krzyżu z Engelberg jest niezwykły porządek ewangelistów,
którzy zostali zgrupowani w sposób odpowiadający hierarchii żywiołów: Mateusz (człowiek)
odpowiada ziemi (wół); Jan (orzeł) — powietrzu (orzeł); Łukasz (wół) — wodzie (delfin);
Marek (lew) — ogniu (lew).
Na kwaterze Poliptyku Toruńskiego z ok. 1390 r. znajduje się przedstawienie, w którym
dominującą rolę pełni Maiestas Trinitatis (il. 7)139. Bóg Ojciec i Syn wspólnie trzymają dysk-
kosmos z czterema żywiołami, skorelowanymi z czterema otaczającymi mandorlę symbolami
ewangelistów według schematu zastosowanego na krzyżu z Engelberg.
Hieronim zna także związek czterech istot z czterema cnotami kardynalnymi : człowiek symbo-
lizuje roztropność, lew — sprawiedliwość, wół — męstwo, orzeł — umiarkowanie140. Theodoret
upatruje w trzech obliczach zwierzęcych symbole trzech wyróżnień natury ludzkiej: godność
królewską (lew), kapłańską (wół) i prorocką (orzeł)141.
Większe znaczenie osiągnęły alegorie odnoszące cztery istoty do Chrystusa lub do ewangelii,
niejednokrotnie połączone ze sobą lub innymi alegoriami.
135 С h r i s t i a n u s D r u t h m а г u s, Expositio in Matthaei evangelium. Patrologia Latina, 106, 1265.
136 D. T s e 1 о s, Unique Portraits of the Evangelists in an English Gospel-Book of the Twelfth Century.
The Art Bulletin, XXXIV, 1952, s. 275 przyp. 111: biblia w Brukseli, Bibliothèque royale, ms II 1639 fol. 6v.
137 Tselos, jw., il. 44; art. Elemente, Reallexikon zur deutschen Kunstgeschichte, IV, 1958, szp. 1267
il. 4a, b.
138 Wiedeń, Staatsbibliothek Ms 12600 Suppl. 372 fol. 30; Tselos, jw,, s. 274—275, il 38.
139 T. Dobrzeniecki, Toruńska Quinitas. Biuletyn Historii Sztuki, XXX, 1968, s. 279—299, il. 2, 3.
J4° In Ezechielem 1,1. Patrologia Latina, 25, 23 С.
141 In Ezechielem I. Patrologia Graeca, 81, 825 В/С.
3 Rocznik Muz. Nar. t. XVII/73 ^