DOI Artikel:
Marekowska, Bronisława: Kolekcja Srebrnych łyżek polskich z w. XVI i XVII
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.21218#0135
cic w złej sławie". — Drugie dwuwiersze udzielają przestróg obyczajowych:
„Nie przebieraj, gdy co dadzą, kiedy cię za stół posadzą — Kto nie dba o go-
ście w szkatule mu roście — O łyżkę nie prosi kto ją z sobą nosi". — Trzecie
wreszcie przestrzegają przed kradzieżą i jej następstwami: „Nie kładź za futro
bo cię obwiesi jutro — Mnie kto skryje bardzo mój pan bije — Dlatego mnie
tu dano, żeby mnie stąd nie brano — Nie kładź mnie w zanadra, bym ci nie
wypadła — Dla srebra kawalca obwieszą zuchwalca — Wolno mną jeść
ukraść nie" 16).
Oprócz umieszczanych sentencji chronić mogły przed kradzieżą ryte lub
kute na czerpaku i trzonku łyżki pierwsze litery imienia, nazwiska i godności,
lub też herby właściciela.
Łyżki polskie z w. XVI i XVII nie były jeszcze dotąd opracowane. Wspo-
minali o nich Kraszewski17), Gołębiowski 18), Łoziński19), Świeykowski20),
Gloger21), Lepszy22), Bruckner23) i Bystroń24) zajmując się jednak prze-
ważnie napisami Mikołaja Reya, umieszczanymi na trzonkach łyżek. Wśród
nich jedynie Gloger poświęcił im nieco więcej uwagi. Niniejsza praca stara się
poszerzyć wiadomości o tego rodzaju zabytkach złotnictwa, omawiając ko-
lekcję łyżek srebrnych z w. XVI i XVII, znajdujących się w zbiorach Muzeum
Narodowego w Krakowie. Z bogatego tego zbioru wybrano tylko takie, któ-
re nie wykazują punc obcych, ani znamion wyrobu obcego, nadto posiadają
napisy polskie, albo oznaczone są herbami polskimi. Przy podziale materiału
na grupy zastosowano metodę typologiczną z uwzględnieniem chronologii.
Grupa I. Najwcześniejszą grupę, obejmującą zabytki z w. XVI i z przełomu
w. XVI na XVII stanowią łyżki srebrne pozłacane, kute w całości, długie ok.
20 cm, o czerpaku płytkim, rozszerzającym się kolisto, trzonku dość krótkim,
płaskim, czasem wygiętym, rozszerzającym się ku czerpakowi i zdobionym
ornamentem linearnym lub roślinnym, z zakończeniem w formie zwykłej gałki
lub bardziej skomplikowanym. Okazy należące do tej grupy są oznaczone
gmerkiem, herbem lub pierwszymi literami imienia lub nazwiska właściciela,
jak również posiadają niejednokrotnie puncę i znak złotnika.
16) 'Wymienione teksty wzięto nietylko z łyżek omawianego zbioru, lecz również z pu-
blikowanych napisów w literaturze (v. przypisy od 17—24), przy czym wprowadzono dzi-
siejszą pisownię ze względu na łatwiejsze zrozumienie tekstów.
17) Z. Gloger (Encyklopedia staropolska ilustrowana, Warszawa 1903, str. 172) cytuje
J. I. Kraszewskiego, Wystawa starożytnicza w Krakowie, Gazeta Warszawska, 1858, nr 266.
18) L. Gołębiowski, Domy i dwory, Warszawa 1884, str. 122.
19) Wł. Łoziński, Życie polskie w dawnych wiekach, Lwów 1912, str. 193, ryc. łyżek
str. 186.
20) E. Świeykowski, Zabytki dawnego polskiego przemysłu artystycznego (1. Wystawa
Tow. Polska Sztuka Stosowana w Muzeum Narodowym 1902).
21) Z. Gloger, op. cit., t. III, str. 172.
22) L. Lepszy, Przemysł artystyczny i handel, Rocznik Krak. VI, 1904, str. 275, fig. 316,
23) A. Bruckner, Encyklopedia staropolska, t. II, Warszawa 1937, str. ,814.
24) S. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, t. II, Kraków 1932.
9 — Rozprawy i Sprawozdania
129
„Nie przebieraj, gdy co dadzą, kiedy cię za stół posadzą — Kto nie dba o go-
ście w szkatule mu roście — O łyżkę nie prosi kto ją z sobą nosi". — Trzecie
wreszcie przestrzegają przed kradzieżą i jej następstwami: „Nie kładź za futro
bo cię obwiesi jutro — Mnie kto skryje bardzo mój pan bije — Dlatego mnie
tu dano, żeby mnie stąd nie brano — Nie kładź mnie w zanadra, bym ci nie
wypadła — Dla srebra kawalca obwieszą zuchwalca — Wolno mną jeść
ukraść nie" 16).
Oprócz umieszczanych sentencji chronić mogły przed kradzieżą ryte lub
kute na czerpaku i trzonku łyżki pierwsze litery imienia, nazwiska i godności,
lub też herby właściciela.
Łyżki polskie z w. XVI i XVII nie były jeszcze dotąd opracowane. Wspo-
minali o nich Kraszewski17), Gołębiowski 18), Łoziński19), Świeykowski20),
Gloger21), Lepszy22), Bruckner23) i Bystroń24) zajmując się jednak prze-
ważnie napisami Mikołaja Reya, umieszczanymi na trzonkach łyżek. Wśród
nich jedynie Gloger poświęcił im nieco więcej uwagi. Niniejsza praca stara się
poszerzyć wiadomości o tego rodzaju zabytkach złotnictwa, omawiając ko-
lekcję łyżek srebrnych z w. XVI i XVII, znajdujących się w zbiorach Muzeum
Narodowego w Krakowie. Z bogatego tego zbioru wybrano tylko takie, któ-
re nie wykazują punc obcych, ani znamion wyrobu obcego, nadto posiadają
napisy polskie, albo oznaczone są herbami polskimi. Przy podziale materiału
na grupy zastosowano metodę typologiczną z uwzględnieniem chronologii.
Grupa I. Najwcześniejszą grupę, obejmującą zabytki z w. XVI i z przełomu
w. XVI na XVII stanowią łyżki srebrne pozłacane, kute w całości, długie ok.
20 cm, o czerpaku płytkim, rozszerzającym się kolisto, trzonku dość krótkim,
płaskim, czasem wygiętym, rozszerzającym się ku czerpakowi i zdobionym
ornamentem linearnym lub roślinnym, z zakończeniem w formie zwykłej gałki
lub bardziej skomplikowanym. Okazy należące do tej grupy są oznaczone
gmerkiem, herbem lub pierwszymi literami imienia lub nazwiska właściciela,
jak również posiadają niejednokrotnie puncę i znak złotnika.
16) 'Wymienione teksty wzięto nietylko z łyżek omawianego zbioru, lecz również z pu-
blikowanych napisów w literaturze (v. przypisy od 17—24), przy czym wprowadzono dzi-
siejszą pisownię ze względu na łatwiejsze zrozumienie tekstów.
17) Z. Gloger (Encyklopedia staropolska ilustrowana, Warszawa 1903, str. 172) cytuje
J. I. Kraszewskiego, Wystawa starożytnicza w Krakowie, Gazeta Warszawska, 1858, nr 266.
18) L. Gołębiowski, Domy i dwory, Warszawa 1884, str. 122.
19) Wł. Łoziński, Życie polskie w dawnych wiekach, Lwów 1912, str. 193, ryc. łyżek
str. 186.
20) E. Świeykowski, Zabytki dawnego polskiego przemysłu artystycznego (1. Wystawa
Tow. Polska Sztuka Stosowana w Muzeum Narodowym 1902).
21) Z. Gloger, op. cit., t. III, str. 172.
22) L. Lepszy, Przemysł artystyczny i handel, Rocznik Krak. VI, 1904, str. 275, fig. 316,
23) A. Bruckner, Encyklopedia staropolska, t. II, Warszawa 1937, str. ,814.
24) S. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, t. II, Kraków 1932.
9 — Rozprawy i Sprawozdania
129