Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (3.1965)

12

STANISŁAW BIENIEK

formę ma również tumba MPMarii przedsta-
wiona na portalu katedry w Senlis (tabl. III,
4), który został wzniesiony przed rokiem
119145. Ściana tej tumby obok 8 wyciętych
nisz posiada też 6 kolumienek występujących
po dwie na środku i po jej końcach. Natomiast
na grobowcu Piotra Włostowica kolumienki
występują pojedynczo między wnękami.

Łuki łączące głowice kolumienek na kopiach
grobowca Piotra zaznaczone są poczwórnymi
ozdobnymi liniami o chrząstkowym wyglądzie,
który zaliczyć należy na konto osiemnasto-
wiecznych kopistów46.

Same zaś łuki — jeśli wierzyć przeka-
zom — ukształtowane były w formie trójliścia,
listka koniczyny. Fragment romańskiego arka-
dowania z wrocławskiego Ołbina zachował się
w ocalałej płaskorzeźbie przedstawiającej
Zwiastowanie względnie Uwolnienie św. Piotra
z więzienia (tabl. IV, 1) 47. Widać tu małe ro-
mańskie kolumienki z kapitelkami, podobne do
rysowanych na kopiach grobowca. Jednakże
łączące je łuki nie mają trójlistnego kształtu,
lecz formę łagodnie wygiętej, niezałamanej li-
nii jak w kolumnach strzelneńskich (tabl. IV,
2). Nie znaczy to jeszcze, że motyw trójliścia
nie był znany wystrojowi tak bezmyślnie zni-
szczonego opactwa. Być może był on i tutaj
stosowany, gdyż motyw ten nie jest obcy sztu-
ce romańskiej i był do tego szczególnie chętnie
używany przez szkołę mozańską, której wpływ
na rzeźbę dwunastowiecznego Wrocławia
przyjmuje wielu badaczy. Warto tu zwrócić
uwagę na wystrój rzeźbiarski kościoła w Gus-
torf koło Grevenbroich wykonany około roku
1130 przez mistrzów znad Mozy. Używali oni
tutaj często motywu trójlistnej arkady, między
innymi w scenie pokłonu Trzech Króli M. Bo-
skiej z Dzieciątkiem, która to płaskorzeźba
wywarła prawdopodobnie wpływ na formę
dwunastowiecznego tympanonu wrocławskiego
z klasztoru NMP na Piasku48. Według opinii
znawcy rzeźby nad dolnym Renem J. Kleina
ornament o kształcie listka koniczyny jest cha-
rakterystyczny dla sztuki nadmozańskiej 49.

Co zaś dotyczy rzeźb lwów leżących wokół
tumby Piotra Włostowica, to wystarczy wska-
zać na licznie zachowane ich romańskie egzem-
plarze z okolic Ślęży i z Wrocławia.

W wyniku dotychczasowych rozważań moż-
na stwierdzić, że pierwotny grobowiec Piotra
Włostowica powstał najprawdopodobniej w nie-

45 Zob. Małe E., Uart religieux du XII siecle
en France, Paris 1928, s. 437; Hau tt mann M.,
Die Kunst des friihen Mittelalters, Berlin 1929 s 725
i tabl. 513.

46 C. Gundel, o.c, s. 22.

47 Morelowski, Studia..., ryc. 14 na s. 47;
Swiechowski, Architektura na Śląsku..., il 523
na s. 535.

48 Morelowski M., Tympanon Marii Włosto-
wicowej i Swiętosława na tle wrocławskiej rzeźby
XII wieku, Wrocław 1950, s. 11 i fot. 1; Zob. Klein
J., Die romanische Steinplastik des Niederrheins,
Strassburg 1916, tabl. XV—XVII.

49 Klein, o.c, s. 72.

długi czas po śmierci Piotra, jeszcze za życia
jego żony Marii. Ona też pewnie była inicja-
torką jego wzniesienia. W kilka lat później
zmarła sama Maria i na swe życzenie została
złączona z prochami męża (mariti consocianda
cineribuś) w tymże grobowcu co Piotr (in
eadem, qua Petrus urna) — jak to pisze Jan
Długosz.

Około roku 1190 zakonnicy benedyktyńscy,
dotychczasowi mieszkańcy opactwa św. Win-
centego na Ołbinie, niezwykle zasłużeni dla
rozwoju sztuki i kultury, zostali stąd usunięci
i zastąpieni zakonem premonstrantów. Be-
nedyktynom zarzucano gorszące życie i trwo-
nienie dóbr. Pod tymi ogólnikowymi zarzuta-
mi badacze dopatrują się przyczyn natury po-
litycznej i narodowo-kulturalnych 50. Nie pró-
bowano jednak wyjaśnić, na czym mógł pole-
gać w rozumieniu pewnych kół zarzut „trwo-
nienia dóbr" w odniesieniu do wrocławskich
benedyktynów. Sądzę, że sprawę tę należy po-
wiązać z poglądami cystersów, zakonu powsta-
łego w końcu XI wieku, a w XII wieku od-
grywającego wybitną rolę. Oto co głosi uchwa-
ła kapituły generalnej cysterskiej z roku 1138:
Zabraniamy, aby w kościołach naszych i ja-
kichkolwiek zabudowaniach klasztornych znaj-
dowały się rzeźby i malowidła 51. A najświet-
niejszy przedstawiciel tego zakonu św. Bernard
z Clairvaux pisał: W klasztorach, w obliczu
braci czytających, jaki sens mają te śmieszne
potworności, dziwne jakieś brzydkie piękno
i piękna brzydota. Cóż robią tam nieczyste
małpy, dzikie lwy i potworne centaury, półlu-
dzie, pręgowane tygrysy...52. A niemało lwów
i innych wspaniałych ozdób przetrwało do dziś
z opactwa benedyktynów, bądź to w kamieniu,
bądź w rysunkach. Hasła cystersów skierowa-
ne przeciwko benedyktyńskiemu przepychowi,
niosące ze sobą lęk śmierci i nawoływanie do
ascezy, przedostały się do Polski wraz z tym
zakonem, który ma już tutaj w drugiej poło-
wie XII wieku liczne domy (Jędrzejów, Sule-
jów, Lubiąż). Nie żył już Piotr Włostowic, któ-
ry mimo tego, iż utrzymywał kontakty z sa-
mym Bernardem z Clairvaux, nie szczędził
przecież swych bogactw na dzieła sztuki. Czyż-
by więc jego zubożali potomkowie ulegli hasłom
cysterskim zarzucając wrocławskim benedyk-
tynom „trwonienie dóbr" przez wydawanie ich
na zręczne dłuto kamieniarza?

Norbertanie byli pewnie skromniejsi. Nie-
wiele też po nich pozostało. Uwagę zwraca je-

50 Zob. Silnie ki T., Dzieje i ustrój kościoła
katolickiego na Śląsku do końca wieku XIV, War-
szawa 1953, s. 99; Trawkowski St., Olbin wroc-
ławski w XII wieku, „Roczniki Dziejów Społecznych
i Gospodarczych", t. XX, 1958, s. 100—102; Tenże,
Wprowadzenie zwyczajów arrowezyjskich w wrocław-
skim klasztorze na Piasku w: „Wieki Średnie. Prace
ofiarowane Tadeuszowi Manteufflowi w 60 rocznicę
urodzin", Warszawa 1962, s. 112—113.

51 Zob. Tatarkiewicz Wł., Estetyka średnio-
wieczna, Wrocław—Kraków 1960, s. 199.

52 Tamże, s. 217; Zob. Bruckner A., Dzieje
kultury polskiej, Warszawa 1957, t. I, s. 248—249.