DOI issue:
Rozprawy
DOI article:Lemper, Ernst-Heinz: Kaplica Świętego Krzyża i Święty Grób w Görlitz: przyczynek do symboliki architektury i ikonologii późnego średniowiecza
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.13792#0127
KAPLICA ŚW. KRZYŻA I ŚW. GRÓB W GÓRLITZ
121
dowie w XVII w. przesunięto oś na kierunek
północ-południe, w r. 1877 zastąpiono poprzed-
nie drewniane dachowe tempietto częściami ar-
chitektury kamiennej i wstawiono tu figurę
Chrystusa Zmartwychwstałego. Na miejsce
dawniejszych drewnianych kolumn ściany ze-
wnętrznej wstawiono główki aniołków, które
podtrzymują ślepe arkady. Zniknął także daw-
niejszy sens powiązania, ponieważ grób nie
znajduje się już na swoim dawnym miejscu,
w środku okrągłego kościoła, lecz wciśnięto go
w kaplicę.
Mimo tych niekorzystnych okoliczności
obiekt w Eichstatt ma dużą wagę, gdyż jest
on, mimo braku ścisłej daty powstania, proto-
typem Grobu Chrystusa, występującym od
okresu późnego gotyku, w Niemczech, a nawet
w środkowej Europie. Dla Górlitz mógł on
rzeczywiście być pierwowzorem, który oddzia-
łał bezpośrednio.
Dalszym przykładem z wcześniejszych od
naśladownictwa w Górlitz jest Święty Grób
w Norymberdze 88, ufundowany w 1459 r. przez
Henryka Marschalla z Rauheneck, który
w 1453 r. pielgrzymował z elektorem Frydery-
kiem II z Marchii do Jerozolimy. Budynek
grobowy w Norymberdze jest o wiele mniejszy
niż w Górlitz i z uwagi na odbiegające od ory-
ginału formy nie mógł stanowić wzoru dla
Górlitz.
Z Norymbergą związany jest inny Święty
Grób, który dawniej stał w Gelnhausen, lecz
w 1825 r. został rozebrany i postawiony na
nowo na wzgórzu w Homburg. Początkowo stał
on koło kaplicy cmentarnej, a więc w służbie
kultu zmarłych i zmartwychwstania89.
Omówienie kopii Grobu Chrystusa byłoby
niepełne bez wzmianki o współczesnych, lecz
już nie istniejących powtórzeniach, które mo-
gły wpłynąć na zabytek w Górlitz.
Na podstawie fundacji z r. 1447 powstał
Święty Grób w Ulm, najstarsza potwierdzona
fundacja mieszczańska tego rodzaju, która
wkrótce wywołała liczne naśladownictwa i któ-
rej zadaniem nie było jedynie służenie kultowi,
lecz miała stanowić wierną kopię 90. O innych
Świętych Grobach, wzniesionych w tym sa-
mym czasie co w Górlitz, wystarczy tylko
wspomnieć, gdyż nie można sprawdzić ich
zgodności z oryginałem, ponieważ już nie ist-
nieją. W r. 1464 lub według innych źródeł do-
piero w 1496 postawiony został Święty Grób
w kościele św. Bartłomieja w Kolonii. W r. 1484
istniał już Święty Grób w kościele jerozolim-
skim w Berlinie, kolejno w 1492/3 postawiono
kaplicę Sw. Krzyża w Torgau z sanctissimum
sepulchrum, w 1494/5 kaplicę Sw. Krzyża w
Koblencji ze Świętym Grobem wykutym w ska-
le, równocześnie powstał Święty Grób w koś-
ciele św. Bonifacego w Arnstadt91.
88 Dalman III, s. 75—79.
89 Dalman III, s. 87—89.
90 Dalman III, s. 75.
91 Dalman III, s. 79 nn.
W tym szeregu, zapoczątkowanym prawdo-
podobnie budową w Ulm, znajduje się Górlitz,
pomiędzy zachowanymi Świętymi Grobami,
obok Eichstatt i Norymbergi na trzecim miej-
scu, ponieważ za jego nieznaną datę powsta-
nia (po wcześniej wybudowanej kaplicy Sw.
Krzyża) musimy przyjąć sam koniec XV w.
lub około 1500 r. Nie znane dokładniej Święte
Groby w Kolonii, Berlinie i Torgau wyprzedza-
ją prawdopodobnie budowlę w Górlitz. Waż-
ne jest Torgau. Tu znajdowała się saksońska
rezydencja elektorska. Fundatorem Świętego
Grobu był elektor Fryderyk Mądry, który w
okresie budowy pielgrzymował do Jerozolimy.
W Torgau budował też Konrad Pfliiger, tu
znajdowała się stała kwatera saksońskiej strze-
chy. W tych okolicznościach wydaje się bardzo
prawdopodobne, że plan budowy w Torgau był
wynikiem inicjatywy Pflugera. Ideę i wyobra-
żenie budowy w Górlitz powziął fundator Jerzy
Emerich zupełnie samodzielnie. Przynależność
kamieniarzy zatrudnionych przy kaplicy gro-
bowej do głównej strzechy górnosaksońskiej
wynika ze znaków kamieniarskich. Już
L u t s c h rozpoznał najczęściej tu występujący
znak kamieniarski na konsoli statuy Marii
w chórze kościoła Sw. Piotra i Pawła w Gór-
litz 92 (zaginęła w czasie ewakuacji w II woj-
nie światowej), jak również w kościele św.
Anny w Annaberg w górach Harzu 93.
Jakkolwiek Święty Grób w Górlitz nie jest
pierwszy w szeregu wyżej wspomnianych po-
wtórzeń, to jednak ma on poważne znaczenie,
ponieważ stanowi jedyną zachowaną bez zmian
kopię oryginału z Jerozolimy, mimo pewnych
drobnych odeń odchyleń. Znaczenie to powięk-
sza okoliczność, że jest to jedyna tak dobrze
przekazana kopia Grobu Chrystusa w stanie
przed przebudową z r. 1555, choć w nowoczes-
nym sensie nie stanowi ona kopii dokładnej.
Trzecim nasuwającym się stwierdzeniem jest
to, że ten Święty Grób w dużym stopniu
uwzględnia topografię Jerozolimską zarówno
usytuowaniem poszczególnych stacji, jak i po-
łożeniem poza miastem, w krajobrazie, uwzględ-
nianym przecież w programie teologicznym.
32 Lutsch, o.c, Bd III, s. 677.
93 W kaplicy Św. Krzyża znalazłem następujące
znaki kamieniarskie:
Kaplica Adama
prawe ościeże portalu
lewe ościeże portalu
A
prawe ościeże portalu
—\^
Kaplica Golgoty
szczyt wschodni
(tu bardzo dużego formatu)
ościeża portalu
tvT F
Kaplica Świętego
Grobu
kolumny komory grobowej
ślepe arkady komory
grobowej
ściana północna przedsionka,
(mało czytelny).
16 — Roczniki Sztuki Śląskiej, III.
121
dowie w XVII w. przesunięto oś na kierunek
północ-południe, w r. 1877 zastąpiono poprzed-
nie drewniane dachowe tempietto częściami ar-
chitektury kamiennej i wstawiono tu figurę
Chrystusa Zmartwychwstałego. Na miejsce
dawniejszych drewnianych kolumn ściany ze-
wnętrznej wstawiono główki aniołków, które
podtrzymują ślepe arkady. Zniknął także daw-
niejszy sens powiązania, ponieważ grób nie
znajduje się już na swoim dawnym miejscu,
w środku okrągłego kościoła, lecz wciśnięto go
w kaplicę.
Mimo tych niekorzystnych okoliczności
obiekt w Eichstatt ma dużą wagę, gdyż jest
on, mimo braku ścisłej daty powstania, proto-
typem Grobu Chrystusa, występującym od
okresu późnego gotyku, w Niemczech, a nawet
w środkowej Europie. Dla Górlitz mógł on
rzeczywiście być pierwowzorem, który oddzia-
łał bezpośrednio.
Dalszym przykładem z wcześniejszych od
naśladownictwa w Górlitz jest Święty Grób
w Norymberdze 88, ufundowany w 1459 r. przez
Henryka Marschalla z Rauheneck, który
w 1453 r. pielgrzymował z elektorem Frydery-
kiem II z Marchii do Jerozolimy. Budynek
grobowy w Norymberdze jest o wiele mniejszy
niż w Górlitz i z uwagi na odbiegające od ory-
ginału formy nie mógł stanowić wzoru dla
Górlitz.
Z Norymbergą związany jest inny Święty
Grób, który dawniej stał w Gelnhausen, lecz
w 1825 r. został rozebrany i postawiony na
nowo na wzgórzu w Homburg. Początkowo stał
on koło kaplicy cmentarnej, a więc w służbie
kultu zmarłych i zmartwychwstania89.
Omówienie kopii Grobu Chrystusa byłoby
niepełne bez wzmianki o współczesnych, lecz
już nie istniejących powtórzeniach, które mo-
gły wpłynąć na zabytek w Górlitz.
Na podstawie fundacji z r. 1447 powstał
Święty Grób w Ulm, najstarsza potwierdzona
fundacja mieszczańska tego rodzaju, która
wkrótce wywołała liczne naśladownictwa i któ-
rej zadaniem nie było jedynie służenie kultowi,
lecz miała stanowić wierną kopię 90. O innych
Świętych Grobach, wzniesionych w tym sa-
mym czasie co w Górlitz, wystarczy tylko
wspomnieć, gdyż nie można sprawdzić ich
zgodności z oryginałem, ponieważ już nie ist-
nieją. W r. 1464 lub według innych źródeł do-
piero w 1496 postawiony został Święty Grób
w kościele św. Bartłomieja w Kolonii. W r. 1484
istniał już Święty Grób w kościele jerozolim-
skim w Berlinie, kolejno w 1492/3 postawiono
kaplicę Sw. Krzyża w Torgau z sanctissimum
sepulchrum, w 1494/5 kaplicę Sw. Krzyża w
Koblencji ze Świętym Grobem wykutym w ska-
le, równocześnie powstał Święty Grób w koś-
ciele św. Bonifacego w Arnstadt91.
88 Dalman III, s. 75—79.
89 Dalman III, s. 87—89.
90 Dalman III, s. 75.
91 Dalman III, s. 79 nn.
W tym szeregu, zapoczątkowanym prawdo-
podobnie budową w Ulm, znajduje się Górlitz,
pomiędzy zachowanymi Świętymi Grobami,
obok Eichstatt i Norymbergi na trzecim miej-
scu, ponieważ za jego nieznaną datę powsta-
nia (po wcześniej wybudowanej kaplicy Sw.
Krzyża) musimy przyjąć sam koniec XV w.
lub około 1500 r. Nie znane dokładniej Święte
Groby w Kolonii, Berlinie i Torgau wyprzedza-
ją prawdopodobnie budowlę w Górlitz. Waż-
ne jest Torgau. Tu znajdowała się saksońska
rezydencja elektorska. Fundatorem Świętego
Grobu był elektor Fryderyk Mądry, który w
okresie budowy pielgrzymował do Jerozolimy.
W Torgau budował też Konrad Pfliiger, tu
znajdowała się stała kwatera saksońskiej strze-
chy. W tych okolicznościach wydaje się bardzo
prawdopodobne, że plan budowy w Torgau był
wynikiem inicjatywy Pflugera. Ideę i wyobra-
żenie budowy w Górlitz powziął fundator Jerzy
Emerich zupełnie samodzielnie. Przynależność
kamieniarzy zatrudnionych przy kaplicy gro-
bowej do głównej strzechy górnosaksońskiej
wynika ze znaków kamieniarskich. Już
L u t s c h rozpoznał najczęściej tu występujący
znak kamieniarski na konsoli statuy Marii
w chórze kościoła Sw. Piotra i Pawła w Gór-
litz 92 (zaginęła w czasie ewakuacji w II woj-
nie światowej), jak również w kościele św.
Anny w Annaberg w górach Harzu 93.
Jakkolwiek Święty Grób w Górlitz nie jest
pierwszy w szeregu wyżej wspomnianych po-
wtórzeń, to jednak ma on poważne znaczenie,
ponieważ stanowi jedyną zachowaną bez zmian
kopię oryginału z Jerozolimy, mimo pewnych
drobnych odeń odchyleń. Znaczenie to powięk-
sza okoliczność, że jest to jedyna tak dobrze
przekazana kopia Grobu Chrystusa w stanie
przed przebudową z r. 1555, choć w nowoczes-
nym sensie nie stanowi ona kopii dokładnej.
Trzecim nasuwającym się stwierdzeniem jest
to, że ten Święty Grób w dużym stopniu
uwzględnia topografię Jerozolimską zarówno
usytuowaniem poszczególnych stacji, jak i po-
łożeniem poza miastem, w krajobrazie, uwzględ-
nianym przecież w programie teologicznym.
32 Lutsch, o.c, Bd III, s. 677.
93 W kaplicy Św. Krzyża znalazłem następujące
znaki kamieniarskie:
Kaplica Adama
prawe ościeże portalu
lewe ościeże portalu
A
prawe ościeże portalu
—\^
Kaplica Golgoty
szczyt wschodni
(tu bardzo dużego formatu)
ościeża portalu
tvT F
Kaplica Świętego
Grobu
kolumny komory grobowej
ślepe arkady komory
grobowej
ściana północna przedsionka,
(mało czytelny).
16 — Roczniki Sztuki Śląskiej, III.