Muzeum Narodowe <Breslau> [Editor]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Editor]: Roczniki Sztuki Śląskiej (4.1967)

16

BOŻENA STEINBORN

treści tego samego tematu utrudniają syste-
matyzowanie. Z drugiej jednak strony powo-
duje to, że obrazy epitafiów mające najróż-
niejsze przedstawienia tematyczne połączyć
można prawie zawsze w jeden temat główny:
moralizatorskie przedstawienie związane ze
śmiercią, która dzięki śmierci Chrystusa
i prawdziwej wierze człowieka nie jest śmier-
cią wieczną. Jeśli bowiem nawet sam temat
obrazu nie ma w swej warstwie fabularnej
związków z prawdami o śmierci i odkupieniu,
to wybrany cytat objaśniający epitafium związ-
ki takie wydobywa. Na przykład pozornie od-
legły od skojarzeń eschatologicznych obraz
Ofiarowania Jezusa w świątyni (epitafium
A. Schatzaga) nabiera sensu typowego dla epi-
tafium dzięki objaśnieniu słowami Symeona,
starca, który nie miał umrzeć dopóki nie oglą-
dał Boga: teraz puszczasz sługę swego, Panie 44.

Uwzględniając wszakże złożony sens obra-
zów epitafijnych można jednak tematy ich
uporządkować przyjmując kryterium treści do-
minującej. W takim ujęciu da się wyodrębnić
kilka grup, cechujących się tą samą ideą prze-
wodnią. Posłużę się przykładem obrazu z epi-
tafium M. Uthmanna — Chrystus wyzwalający
ludzkość z otchłani (tabl. 30). Obraz ten można
rozumieć i jako przetworzenie Tablicy Prawa
i Łaski (Zmartwychwstały zwycięża Stary
Związek, grzech i śmierć, por. katalog s. 101),
i jako wykład o dogmacie odkupiającej śmierci
Chrystusa (Męka Chrystusa zawarta jest w em-
blematach pasyjnych dźwiganych przez anio-
ły), a równie eksponowana środkami plastycz-
nymi jest optymistyczna nadzieja na harmo-
nijną szczęśliwość życia wiecznego, wyrażona
przez dosłowność uwalniania z kajdan i „apol-
lińską" piękność aktów małżonków. Wreszcie
w akcentowaniu na pierwszym planie właśnie
uwalniania Adama i Ewy, podnoszonych jak-
by przez Chrystusa, ukazanego w ikonogra-
ficznym typie Zmartwychwstałego, obraz sta-
nowi wersję idei Zmartwychwstania. Ta ostat-
nia interpretacja narzuca się przede wszystkim
w pierwszym odczytywaniu obrazu, jej moż-
na podporządkować wspomniane wątki obec-
ne w obrazie, dlatego też obraz epitafium
M. Uthmanna zaliczyć należało do grupy treś-
ci związanych ze zmartwychwstaniem, a nie
do grupy treści związanych z wykładem Pra-
wa i Łaski czy dogmatem o odkupieniu.

Tak rozumiejąc przewodnie treści obrazów
można wyróżnić następujące grupy tematów:

1. Przedstawienia akcentujące wiarę w
zmartwychwstanie ludzi do życia
wiecznego. Należą tu: Zmartwychwstanie
Chrystusa (7 epitafiów), Wizja Ezechiela (2),
Wskrzeszenie Łazarza (3), Przemienienie Pań-
skie (2), Chrzest Chrystusa (3), Chrystus w ot-
chłani (1), Bóg stwarzający świat (1).

2. Przedstawienia przypominające osta-

44 Ewangelia św. Łukasza, rozdz. 2, werset 29.

teczne sądzenie człowieka: Sąd
Ostateczny (2), Zapowiedź Sądu Ostateczne-
go (1), Przypowieść o Sądzie Ostatecznym (1).

3. Przedstawienia przypominające sceny
z Pasji jako akt zbawienia czło-
wieka: Ukrzyżowanie (9), Narodzenie, Ukrzy-
żowanie, Zmartwychwstanie Chrystusa (2), Ec-
ce Homo (1), Biczowanie (2), Upadek pod krzy-
żem (1), Góra Oliwna (2), Vir Dolorum (1),
Wjazd Chrystusa do Jerozolimy (1), Ostatnia
Wieczerza (1), Miłosierny Samarytanin (2).

4. Przedstawienia ilustrujące tezę o zba-
wieniu człowieka przez jego w i a-
r ę: Dowódca Kaparnaum (1), Wywyższenie
Węża Miedzianego (1), Ofiara Abrahama (1).

5. Przedstawienia mające charakter oso-
bistego wyznania wiary lub wy-
kładu dogmatycznego: Tablica Pra-
wa i Łaski (2), Kościół i Synagoga (2), Alego-
ryczne Ukrzyżowanie (3), Miłosierny Samary-
tanin (1), Wypędzenie kupców z świątyni (1),
Portret Lutra (1).

6. Przedstawienia, których temat uwarun-
kowany jest przede wszystkim biografią
zmarłego: Walka Michała Archanioła (1),
Pokłon Trzech Króli (1), Spotkanie Józefa z Ja-
kubem (1), Miłosierny Samarytanin (1), Jezus
naucza w świątyni (2), Niemiłosierny sługa (1),
Kazanie na Górze (1), Portret rodziny zmar-
łego (1).

7. Przedstawienia o tematach bezpo-
średnio związanych ze śmiercią
i żałobą: Opłakiwanie Chrystusa (1), Złoże-
nie do grobu (1), Pożegnanie Chrystusa z Ma-
rią (2), Ofiarowanie Jezusa w świątyni (2), Ja-
kub przed faraonem (1), Sen Jakuba (1).

Elementy obramień zostaną uwzględnione
w tym rozdziale tylko w wypadkach, w któ-
rych zasługują one na uwagę bądź korespon-
dują lub objaśniają temat główny obrazu epi-
tafijnego, bądź jeśli w swym układzie czy też
dekoracji odbiegają od ogólnych reguł i za-
sad — przedstawionych w rozdziale następ-
nym — o rozwoju kształtu obramienia.

1. Wśród obrazów epitafijnych ZMAR-
TWYCHWSTANIE CHRYSTUSA jest tema-
tem najpowszechniejszym, liczniejsze (o dwa
epitafia) są jedynie przedstawienia Ukrzyżo-
wania. Jeśli jednak uwzględnimy pewną
przypadkowość zachowanego materiału za-
bytkowego, a przede wszystkim bardzo liczne
przedstawienia Zmartwychwstania na epita-
fiach kamiennych — przyjdzie uznać ten te-
mat za najbardziej typowy dla epitafiów.
W omawianym zespole obrazy Zmartwych-
wstania pojawiają się i w najwcześniejszych,
i w najpóźniejszych zabytkach, w epitafiach
H. Hoffmanna, 1521—1523 (tabl. 5,i), M. Auc-
tusa, ok. 1544 (tabl. 9,2), J. Venedigera, ok.
1587 (tabl. 33,!), braci Warnsdorf, ok. 1589
(tabl. 34d), J. Posera, ok. 1604 (tabl. 44,-t),
F. Schmidta, ok. 1605 (tabl. 44,2), i M. Hub-