Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (12.1979)

9

ołtarze śląskie 2. połowy XVI wieku, które sformu-
łowały trzy podstawowe typy kompozycyjne reta-
bulum, różnią się jednak od ołtarzy powstałych
w tym czasie w środowisku artystycznym Drezna.
0 różnicy stanowi większy współczynnik inspiracji
niderlandzkich, co łączy ołtarze śląskie z realizacjami
prowincjonalnych szkół rzeźbiarskich Saksonii —
Miśni, Freibergu, Torgau, Pirny.
Od pierwszych lat XVII wieku mnożyły się fun-
dacje drewnianych ołtarzy ewangelickich. Fundacje
te pokrywają się z obszarami wzmożonej aktywności
budowlanej w zakresie adaptacji średniowiecznych
1 budowy nowych kościołów luterańskich (Pogórze
Sudeckie, północne rejony Dolnego Śląska). Tłu-
maczy to prowincjonalne pochodzenie większości
omawianych ołtarzy — w wielkich miastach nie po-
dejmowano większych przebudów i wznoszono nie
nowe ołtarze, lecz przede wszystkim okazałe ambony
kamienne15. Śląskie ołtarze protestanckie fundo-
wane były głównie przez szlachtę, przy czym do-
tyczy to również kościołów miejskich (Gryfów,
Kowary). Wyrażało się w tym przekonanie szlachty
o odpowiedzialności za „stan dusz" i stosunki koś-
cielne w dominium, a analogiczną sytuację obser-
wujemy w innych krajach luterańskich, głównie
w Saksonii16. Fundacje katolickie osób świeckich, spo-
radyczne do lat czterdziestych XVII wieku, występują
w dużym nasileniu około połowy wieku, głównie
na rekatolicyzowanym już wówczas Górnym Śląsku.
Obserwujemy na tym terenie stopniowe wypełnianie
wnętrz kościelnych nowymi ołtarzami, przy czym
proces ten trwał aż do końca XVII wieku.
Podstawowy materiał zabytkowy dla omawianego
okresu stanowią więc drewniane ołtarze ewangelickie
z pierwszej ćwierci XVII wieku. Reprezentują one
w zasadzie wszystkie typy nastaw znane wówczas
w środkowej Europie17. Wybór typu kompozycyj-

15 Ambony takie wzniesiono w głównych świątyniach
miejskich Wrocławia, Legnicy, Brzegu, Strzegomia, Ząbkowic,
Ziębic i Złotoryi.
16 Por. W. Hentschel, Dresdner Bildhauer des 16. und 17.
Jahrhunderts, Weimar 1966, s. 15 nn.
17 Chrzanowski {Rzeźba..., s. 102—103) zbyt pochopnie
uogólnił wnioski z fragmentarycznego dla Śląska materiału
zabytkowego i zanegował — na przykład — łączenie architek-
tury kolumnowej z formą skrzydłową, co jest niesłuszne w świetle
publikowanych tu ustaleń. Zjawisko to występuje na Dolnym
Śląsku, choć w innej postaci niż na Pomorzu i w Małopolsce
(na Śląsku skrzydła są najczęściej nieruchome) — zob. J. Sa-
mek, Póżnorenesansowy ołtarz w Sieprawiu {o grupie mało-
polskich ołtarzy z ruchomymi kolumnami), „Biuletyn Historii
Sztuki", XXI (1959), s. 230-231; F. Stolot, Główne typy
kompozycyjne drewnianych ołtarzy w Małopolsce po roku 1600,
[w:] Sztuka około roku 1600, Warszawa 1974, s. 339 nn.

nego nie był uwarunkowany wyznaniem fundatora —
o ile w prowincjonalnych kręgach katolickich śred-
niowieczna tradycja przechowywała się dłużej, to
biskupi wrocławscy sięgali po najbardziej, na skalę
śląską oczywiście, awangardowe rozwiązania w fun-
dowanych przez siebie ołtarzach w Nysie.
Trwanie tradycji średniowiecznej nie ogranicza
się do bezpośredniego lub pośredniego nawiązywania
do tryptykowej struktury nastawy. Uwidacznia się
również w stosowaniu złotego, abstrakcyjnego tła,
w nadwieszaniu nad płaskorzeźbami ażurowych
ornamentów. Dzieje się to bez względu na środowisko
wyznaniowe i nie można dopatrywać się w tym świa-
domego nawrotu do form gotyckich. Ołtarze śred-
niowieczne w zasadzie tolerowano we wnętrzach
kościołów protestanckich. „Odrodzone snycerstwo"
początków wieku XVII bądź kontynuowało ich
formę, bądź kojarzyło ją z ugruntowanymi przez
kamienne ołtarze architektonicznymi zasadami kształ-
towania retabulum. Może ze względu na utrwalone
gusty i zamiłowania zlecono Pawłowi Meynerowi
dołączenie ruchomych skrzydeł do architektonicz-
nego retabulum w Gryfowie? Życzenie to mogło
być również spowodowane chęcią kontynuacji śred-
niowiecznej koncepcji wielowątkowego programu
ołtarzowego, który można było zmieniać odpowied-
nio otwierając lub zamykając skrzydła, w zależności
od liturgicznych wymogów roku kościelnego18.
Tradycja średniowieczna trwa też w bardziej istot-
nych regułach kształtowania śląskich nastaw ołtarzo-
wych wieku reformacji. Architektoniczne, włosko-
-renesansowe zasady pojmowano raczej dość powierz-
chownie. W wertykaliźmie, nakazującym piętrzyć nad
sobą wielokondygnacyjne struktury pozbawione ar-
chitektonicznego cokołu, w rozdrobnieniu form,
w przeroście dekoracyjności — uwidaczniają się
trwałość i ciągła żywotność tradycji późnogotyckiej19.
Jej ostatnim twórczym echem była niewątpliwie
sięgająca poza połowę XVII wieku grupa ołtarzy
górnośląskich z przedziwnym retabulum z kościoła
dominikanek w Raciborzu na czele20.

18 Na korzyść takiej hipotezy przemawia fakt utrzymywania
się tej funkcji ołtarzy skrzydłowych w protestanckich retabu-
lach architektonicznych z końca pierwszej połowy XVII w.
Na przykład ołtarz w Kowarach (1634- 1654) posiadał zestaw
kilku obrazów, które w miarę potrzeby można było wstawiać
w obramienie głównej kondygnacji; podobnie ołtarz w kościele
św. Elżbiety we Wrocławiu (1630) — zob. Luchs, op. cit.,
s. 272; H. Hoffmann, Die katholische Kirche zu Schmiedeberg,
Schmiedeberg 1936, s. 24.
19 Podkreśla to już Schwarz, op. cit., s. 12.
20 Ołtarz przedstawiający Drzewo Jessego, wykonany
w 1659 r. — zob. Kóniger, op. cit., s. 29 nn., il. 75.

2 — Roczniki sztuki śląskiej