DOI issue:
Rozprawy
DOI article:Harasimowicz, Jan: Typy i programy śląskich ołtarzy wieku reformacji
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.13738#0036
18
(upowszechnianie zasad zreformowanej wiary) i pa-
renetyczną (wzbudzanie uczucia więzi z Bogiem,
budowanie podstaw moralnych chrześcijanina)112.
Pierwsze nowopowstałe ołtarze protestanckie, któ-
rych program układał być może sam Luter, pochodzą
z warsztatu Łukasza Cranacha St. W alegorycznych
przedstawieniach zbawienia mocą wiary, luterańskich
sakramentów, w przeciwstawieniach Grzechu i Zba-
wienia, Prawa i Ewangelii, manifestowało się pow-
stawanie nowej, luterańskiej świadomości konfe-
syjnej, w której sztuka była, jak to określał Luter,
„widzialnym Słowem Bożym"113.
Wśród śląskich ołtarzy protestanckich nie pojawiają
się programy ideowe o takim dogmatyczno-polemicz-
nym charakterze, jak na wczesnych ołtarzach obu
Cranachów i ich naśladowców. Retabula śląskie,
powstające dopiero od lat siedemdziesiątych XVI
wieku, należą do wielkiej rodziny protestanckich
ołtarzy okresu ortodoksji, w którym ustalił się typ
stałego, niekiedy podlegającego pewnym tylko zmia-
nom, programu ideowego, związanego z sakramen-
tem komunii i zwiastującego wiernym podstawowe
prawdy wiary ewangelickiej114. Fundamentem tego
programu, fundamentem sakramentu komunii i całej
liturgii luterańskiej, była umieszczana na predelli
scena Ostatniej Wieczerzy. W przeciwieństwie do
średniowiecznych przedstawień w predelli — Zwiasto-
wania, Bożego Narodzenia i Męża Boleści — Ostatnia
Wieczerza umieszczona bezpośrednio nad ołtarzem
określa go jako stół pański, a uczestników komunii —
jako poszerzony krąg uczniów Chrystusa115. Wi-
dzimy tu unaocznienie nowej koncepcji sakramentu.
Nie kapłan, ale sam Chrystus występuje jako udzie-
lający darów łaski, chleba i wina. Dwupostaciowa
komunia nie wymagała zatem dalszego uzasadnienia,
bowiem jej ustanowienie przypominane było stale
przez umieszczoną u podstaw ołtarza scenę Ostatniej
Wieczerzy.
Wieczerza Pańska pojawia się w predellach wszyst-
kich niemal protestanckich ołtarzy na Śląsku116, co
112 Por. U. Gertz, Die Bedeutung der Malerei fur die Evan-
geliumsverkundigung in der evangelischen Kirche des XVI Jahr-
hunderts, Berlin 1937, s. 15 nn; v. Haebler, op. cit., s. 12 nn.
113 Por. Gertz, op. cit., s. 31 nn; Eggert, op. cit., szp.
579 nn; Thulin, op. cit., passim; v. Haebler, op. cit., s. 15 nn;
G. Schiller Ikonographie der christlichen Kunst, Bd. 2: Die
Passion Jesu Christi, Giitersloh 1968, s. 22, 174 nn.
114 Por. Eggert, op. cit., szp. 575 nn; v. Haebler, op. cit.,
s. 21 nn.
115 Zob. Gertz, op. cit., s. 64; v. Haebler, op. cit., s.
33 nn.
ile Wyjątkiem są ołtarze w Wierzbicach, Komorznie,
Piastowie i Wińsku, gdzie przedstawienie Ostatniej Wieczerzy
znajduje się w głównej kondygnacji.
więcej, przedstawienie to dodawane jest również
do użytkowanych kultowo ołtarzy średniowiecz-
nych117, które w ten sposób zostają jakby „dopa-
sowane" do zmienionego wyznania. Pod względem
ikonograficznym sceny Ostatniej Wieczerzy są, po-
dobnie jak w innych krajach protestanckich, „histo-
ryczne", tradycyjne (ii. 25) — uzupełniają je nie-
kiedy inskrypcje (zgodnie z zaleceniem Lutra)118.
Jedynie w predelli ołtarza z Pogwizdowa (il. 26)
na stole obok Chrystusa ustawiona jest płonąca
świeca, oznaczająca w symbolice średniowiecznej
(według Durandusa) Nowy Zakon119. Dzięki temu
podkreślone zostało rozumienie ustanowienia sa-
kramentu jako „testamentu" Chrystusa, o czym
wielokrotnie wspominał Luter120.
Na ołtarzach protestanckich (m. in. w Penig)
scenie Ostatniej Wieczerzy towarzyszą niekiedy przed-
stawienia udzielania komunii pod dwiema posta-
ciami121. Na Śląsku zjawisko to nie występuje,
choć pewnym jego śladem jest program ołtarza w Ma-
kowicach (il. 6). W uszakach umieszczone są tam
zwrócone na zewnątrz hermy anielskie, z których
jedna trzyma kielich, a druga patenę z hostią. Po-
nieważ na fryzie, ponad centralnie umieszczonym
Ukrzyżowaniem, znalazł się relief Składanie ofiar
starotestamentowych przez Aarona, Chrystus z Ostat-
niej Wieczerzy jest tu arcykapłanem Nowego Zakonu,
ofiarowującym samego siebie za grzechy ludzkości122.
Nie ma na Śląsku drugiego ołtarza o tak rozbudo-
wanym programie sakramentalnym, w którym Ostat-
nia Wieczerza jest rzeczywiście symbolem wspólnoty
komunijnej, rekomendacją sakramentu, zachętą do
„przystąpienia do Stołu Pańskiego".
W typowym luterańskim programie ołtarza poja-
wiają się dwie sceny — Ukrzyżowanie i Zmartwych-
wstanie Chrystusa. Główny akcent położony jest,
w przeciwieństwie do ołtarzy średniowiecznych, nie
na incarnatus, lecz na crucifixus123. Cała pobożność
luterańska zbudowana jest na wierze w zbawienną
117 Stało się tak w ołtarzach z Bąkowa pod Grodkowem
(1600) i Bąkowa koło Kluczborka (1601). Zob. Katalog za-
bytków, VII, z. 3 (pow. grodkowski), s. 3; z. 4 (pow. klucz-
borski), s. 1-2, il. 79.
118 Por. Schiller, op. cit., s. 50-51.
119 Zob. Kępiński, op. cit., s. 51 nn.
120 Między innymi w: De captmtate babylonica ecclesiae,
por. A. Ściegienny, Luter, Warszawa 1967, s. 99 nn (wybór
tekstów).
121 Por. Gertz, op. cit., s. 61 nn; Eggert, op. cit., szp.
573 nn; Wiesenhiitter, op. cit., s. 182 nn; v. Haebler, op.
cit., s. 36; Schiller, op. cit., s. 51, il. 112-114.
122 Takie rozumienie zestawienia Aaron-Chrystus propo-
nuje v. Haebler, op. cit., s. 38.
123 Por. Gertz, op. cit., s. 37 nn; v. Haebler, op. cit.,
s. 35 nn.
(upowszechnianie zasad zreformowanej wiary) i pa-
renetyczną (wzbudzanie uczucia więzi z Bogiem,
budowanie podstaw moralnych chrześcijanina)112.
Pierwsze nowopowstałe ołtarze protestanckie, któ-
rych program układał być może sam Luter, pochodzą
z warsztatu Łukasza Cranacha St. W alegorycznych
przedstawieniach zbawienia mocą wiary, luterańskich
sakramentów, w przeciwstawieniach Grzechu i Zba-
wienia, Prawa i Ewangelii, manifestowało się pow-
stawanie nowej, luterańskiej świadomości konfe-
syjnej, w której sztuka była, jak to określał Luter,
„widzialnym Słowem Bożym"113.
Wśród śląskich ołtarzy protestanckich nie pojawiają
się programy ideowe o takim dogmatyczno-polemicz-
nym charakterze, jak na wczesnych ołtarzach obu
Cranachów i ich naśladowców. Retabula śląskie,
powstające dopiero od lat siedemdziesiątych XVI
wieku, należą do wielkiej rodziny protestanckich
ołtarzy okresu ortodoksji, w którym ustalił się typ
stałego, niekiedy podlegającego pewnym tylko zmia-
nom, programu ideowego, związanego z sakramen-
tem komunii i zwiastującego wiernym podstawowe
prawdy wiary ewangelickiej114. Fundamentem tego
programu, fundamentem sakramentu komunii i całej
liturgii luterańskiej, była umieszczana na predelli
scena Ostatniej Wieczerzy. W przeciwieństwie do
średniowiecznych przedstawień w predelli — Zwiasto-
wania, Bożego Narodzenia i Męża Boleści — Ostatnia
Wieczerza umieszczona bezpośrednio nad ołtarzem
określa go jako stół pański, a uczestników komunii —
jako poszerzony krąg uczniów Chrystusa115. Wi-
dzimy tu unaocznienie nowej koncepcji sakramentu.
Nie kapłan, ale sam Chrystus występuje jako udzie-
lający darów łaski, chleba i wina. Dwupostaciowa
komunia nie wymagała zatem dalszego uzasadnienia,
bowiem jej ustanowienie przypominane było stale
przez umieszczoną u podstaw ołtarza scenę Ostatniej
Wieczerzy.
Wieczerza Pańska pojawia się w predellach wszyst-
kich niemal protestanckich ołtarzy na Śląsku116, co
112 Por. U. Gertz, Die Bedeutung der Malerei fur die Evan-
geliumsverkundigung in der evangelischen Kirche des XVI Jahr-
hunderts, Berlin 1937, s. 15 nn; v. Haebler, op. cit., s. 12 nn.
113 Por. Gertz, op. cit., s. 31 nn; Eggert, op. cit., szp.
579 nn; Thulin, op. cit., passim; v. Haebler, op. cit., s. 15 nn;
G. Schiller Ikonographie der christlichen Kunst, Bd. 2: Die
Passion Jesu Christi, Giitersloh 1968, s. 22, 174 nn.
114 Por. Eggert, op. cit., szp. 575 nn; v. Haebler, op. cit.,
s. 21 nn.
115 Zob. Gertz, op. cit., s. 64; v. Haebler, op. cit., s.
33 nn.
ile Wyjątkiem są ołtarze w Wierzbicach, Komorznie,
Piastowie i Wińsku, gdzie przedstawienie Ostatniej Wieczerzy
znajduje się w głównej kondygnacji.
więcej, przedstawienie to dodawane jest również
do użytkowanych kultowo ołtarzy średniowiecz-
nych117, które w ten sposób zostają jakby „dopa-
sowane" do zmienionego wyznania. Pod względem
ikonograficznym sceny Ostatniej Wieczerzy są, po-
dobnie jak w innych krajach protestanckich, „histo-
ryczne", tradycyjne (ii. 25) — uzupełniają je nie-
kiedy inskrypcje (zgodnie z zaleceniem Lutra)118.
Jedynie w predelli ołtarza z Pogwizdowa (il. 26)
na stole obok Chrystusa ustawiona jest płonąca
świeca, oznaczająca w symbolice średniowiecznej
(według Durandusa) Nowy Zakon119. Dzięki temu
podkreślone zostało rozumienie ustanowienia sa-
kramentu jako „testamentu" Chrystusa, o czym
wielokrotnie wspominał Luter120.
Na ołtarzach protestanckich (m. in. w Penig)
scenie Ostatniej Wieczerzy towarzyszą niekiedy przed-
stawienia udzielania komunii pod dwiema posta-
ciami121. Na Śląsku zjawisko to nie występuje,
choć pewnym jego śladem jest program ołtarza w Ma-
kowicach (il. 6). W uszakach umieszczone są tam
zwrócone na zewnątrz hermy anielskie, z których
jedna trzyma kielich, a druga patenę z hostią. Po-
nieważ na fryzie, ponad centralnie umieszczonym
Ukrzyżowaniem, znalazł się relief Składanie ofiar
starotestamentowych przez Aarona, Chrystus z Ostat-
niej Wieczerzy jest tu arcykapłanem Nowego Zakonu,
ofiarowującym samego siebie za grzechy ludzkości122.
Nie ma na Śląsku drugiego ołtarza o tak rozbudo-
wanym programie sakramentalnym, w którym Ostat-
nia Wieczerza jest rzeczywiście symbolem wspólnoty
komunijnej, rekomendacją sakramentu, zachętą do
„przystąpienia do Stołu Pańskiego".
W typowym luterańskim programie ołtarza poja-
wiają się dwie sceny — Ukrzyżowanie i Zmartwych-
wstanie Chrystusa. Główny akcent położony jest,
w przeciwieństwie do ołtarzy średniowiecznych, nie
na incarnatus, lecz na crucifixus123. Cała pobożność
luterańska zbudowana jest na wierze w zbawienną
117 Stało się tak w ołtarzach z Bąkowa pod Grodkowem
(1600) i Bąkowa koło Kluczborka (1601). Zob. Katalog za-
bytków, VII, z. 3 (pow. grodkowski), s. 3; z. 4 (pow. klucz-
borski), s. 1-2, il. 79.
118 Por. Schiller, op. cit., s. 50-51.
119 Zob. Kępiński, op. cit., s. 51 nn.
120 Między innymi w: De captmtate babylonica ecclesiae,
por. A. Ściegienny, Luter, Warszawa 1967, s. 99 nn (wybór
tekstów).
121 Por. Gertz, op. cit., s. 61 nn; Eggert, op. cit., szp.
573 nn; Wiesenhiitter, op. cit., s. 182 nn; v. Haebler, op.
cit., s. 36; Schiller, op. cit., s. 51, il. 112-114.
122 Takie rozumienie zestawienia Aaron-Chrystus propo-
nuje v. Haebler, op. cit., s. 38.
123 Por. Gertz, op. cit., s. 37 nn; v. Haebler, op. cit.,
s. 35 nn.