DOI Artikel:
Brykowska, Maria: Kościół Jezuitów w Łucku i architektura zakonu Jezuitów na Wołyniu i Podolu w 1. połowie XVII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.22259#0072
70
Maria Brykowska
Ostatecznie po powiększeniu działki podjęta została znów budowa
zespołu według projektu Briana, prowadzona w latach 1632—34 przez Macieja
Maika, a w latach 1634—48 przez Benedetta Mollego32. Budowa postępowała
wolno i nie została zakończona, gdy mury zniszczono w czasie wojny w 1649 r.
Przypuszczać można, że w Ostrogu był realizowany projekt zatwierdzony przez
fundatorkę: kościół na planie krzyża łacińskiego z kopułą i dwuwieżową,
szeroką fasadą z czterokolumnowym portykiem, zwrócony ku miastu (il. 9)33.
Kolegium zaplanowano za kościołem w kierunku rzeki, a szkołę przy ulicy
z boku kościoła.
Z działalnością architektów jezuickich na Wołyniu związany był jeszcze
projekt kolegiaty w Ołyce, wykonany przez Benedetta Mollego, wezwanego
z Ostroga w 1635 r. przez ks. Albrechta Stanisława Radziwiłła, kanclerza
wielkiego litewskiego34; Molli najpierw „zganił szczupłość miejsca i położenia”
fundamentów kolegiaty, a następnie, po zmianie lokalizacji, prawdopodobnie
zaprojektował kościół (budowany przez Jana Maliverne), którego układ
przestrzenny — bazylika emporowa z płytkim prezbiterium zakończonym
absydą — posiada analogie wśród projektów jezuickich.
Do zainteresowania się architekturą jezuitów na obszarze Podola skłoniły
mnie zachowane w Bibliotece Narodowej w Paryżu plany/projekty odnoszące się
do kolegium jezuickiego w Kamieńcu Podolskim, pochodzące z lat 1608—163S.
Zespół rysunków składa się z pięciu kart. Bodaj najciekawszy z nich, z 1608 r.,
przedstawia sziac okolic Tarnopola, związany z zamiarem fundacji misji przez
hetmana Stanisława Tarnowskiego. Podobny szkic dla okolic Vesoul koło
Lyonu wykonał w latach 1600—05 tamtejszy prowincjał zakonu. Przypuszczać
można, że plan ten stanowił wynik rozpoznania warunków planowanej fundacji;
w centrum arkusza oznaczono Tarnopol, a od niego promieniście układ
drogowy i wpisano docelowe miejscowości. Z zachodniej bramy oznaczono
drogi do Lwowa przez Zborów i Jeziorną oraz trakt na Mikulińce i Brzeżany.
W kierunku na północ zlokalizowano Wiśniowiec, który opisano jako „miasto
książęce”, podobnie jak Zbaraż; trakt na Zbaraż rozdzielał się na Zagórz
i Kładno, „w których kaplice”, oraz na Kamieniec przez Borek. Wyraźnie
zaznacza się tu połączenie między dwiema stolicami diecezji — Lwowem
i Kamieńcem — przez Tarnopol, ważne już wtedy miasto36.
Wynik studiów w terenie nieznanego jezuity wykazał jednak, że lepszym
miejscem na lokalizację kolegium będzie Kamieniec; ówczesny ordynariusz Jan
Andrzej Próchnicki (były poseł królewski do Filipa III) w 1608 r. przeznaczył dla
jezuitów „dom opróżniony” koło katedry i pałacu biskupiego37. W 1611 r. sejm
zatwierdził fundację w Kamieńcu Podolskim, która w latach 1611—12 została
zrealizowana z fundacji hetmana Stanisława Tarnowskiego, zapewne zgodnie
z pierwszym projektem (il. 10)38; w 1612 r. otworzono kolegium w Kamieńcu.
Był to skromny zespół składający się z otrzymanego piętrowego budyn-
ku, szkoły i kościoła. Wolno stojący budynek zachował się do dzisiaj i —jak
wykazały badania — zapewne pochodzi z XVI w., o czym świadczą późno-
Maria Brykowska
Ostatecznie po powiększeniu działki podjęta została znów budowa
zespołu według projektu Briana, prowadzona w latach 1632—34 przez Macieja
Maika, a w latach 1634—48 przez Benedetta Mollego32. Budowa postępowała
wolno i nie została zakończona, gdy mury zniszczono w czasie wojny w 1649 r.
Przypuszczać można, że w Ostrogu był realizowany projekt zatwierdzony przez
fundatorkę: kościół na planie krzyża łacińskiego z kopułą i dwuwieżową,
szeroką fasadą z czterokolumnowym portykiem, zwrócony ku miastu (il. 9)33.
Kolegium zaplanowano za kościołem w kierunku rzeki, a szkołę przy ulicy
z boku kościoła.
Z działalnością architektów jezuickich na Wołyniu związany był jeszcze
projekt kolegiaty w Ołyce, wykonany przez Benedetta Mollego, wezwanego
z Ostroga w 1635 r. przez ks. Albrechta Stanisława Radziwiłła, kanclerza
wielkiego litewskiego34; Molli najpierw „zganił szczupłość miejsca i położenia”
fundamentów kolegiaty, a następnie, po zmianie lokalizacji, prawdopodobnie
zaprojektował kościół (budowany przez Jana Maliverne), którego układ
przestrzenny — bazylika emporowa z płytkim prezbiterium zakończonym
absydą — posiada analogie wśród projektów jezuickich.
Do zainteresowania się architekturą jezuitów na obszarze Podola skłoniły
mnie zachowane w Bibliotece Narodowej w Paryżu plany/projekty odnoszące się
do kolegium jezuickiego w Kamieńcu Podolskim, pochodzące z lat 1608—163S.
Zespół rysunków składa się z pięciu kart. Bodaj najciekawszy z nich, z 1608 r.,
przedstawia sziac okolic Tarnopola, związany z zamiarem fundacji misji przez
hetmana Stanisława Tarnowskiego. Podobny szkic dla okolic Vesoul koło
Lyonu wykonał w latach 1600—05 tamtejszy prowincjał zakonu. Przypuszczać
można, że plan ten stanowił wynik rozpoznania warunków planowanej fundacji;
w centrum arkusza oznaczono Tarnopol, a od niego promieniście układ
drogowy i wpisano docelowe miejscowości. Z zachodniej bramy oznaczono
drogi do Lwowa przez Zborów i Jeziorną oraz trakt na Mikulińce i Brzeżany.
W kierunku na północ zlokalizowano Wiśniowiec, który opisano jako „miasto
książęce”, podobnie jak Zbaraż; trakt na Zbaraż rozdzielał się na Zagórz
i Kładno, „w których kaplice”, oraz na Kamieniec przez Borek. Wyraźnie
zaznacza się tu połączenie między dwiema stolicami diecezji — Lwowem
i Kamieńcem — przez Tarnopol, ważne już wtedy miasto36.
Wynik studiów w terenie nieznanego jezuity wykazał jednak, że lepszym
miejscem na lokalizację kolegium będzie Kamieniec; ówczesny ordynariusz Jan
Andrzej Próchnicki (były poseł królewski do Filipa III) w 1608 r. przeznaczył dla
jezuitów „dom opróżniony” koło katedry i pałacu biskupiego37. W 1611 r. sejm
zatwierdził fundację w Kamieńcu Podolskim, która w latach 1611—12 została
zrealizowana z fundacji hetmana Stanisława Tarnowskiego, zapewne zgodnie
z pierwszym projektem (il. 10)38; w 1612 r. otworzono kolegium w Kamieńcu.
Był to skromny zespół składający się z otrzymanego piętrowego budyn-
ku, szkoły i kościoła. Wolno stojący budynek zachował się do dzisiaj i —jak
wykazały badania — zapewne pochodzi z XVI w., o czym świadczą późno-