DOI Artikel:
Kowalczyk, Jerzy: Kościoły późnobarokowe w diecezji kamienieckiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.22259#0089
Kościoły późnobarokowe w diecezji kamienieckiej
87
meczet sułtański, wzniesiono smukły minaret11. Po opuszczeniu przez Turków
Podola i Kamieńca w 1699 r., gdy do katedry powrócili katolicy, minaretu nie
zburzono, zgodnie z warunkami układu kar łowickiego, ale zwieńczono figurą
Matki Boskiej Niepokalanej depczącej półksiężyc12 (il. 3). Symbolika ideowa
transformacji minaretu była jednoznaczna. Również we wnętrzu kościoła
Dominikanów zachowano wspaniale wykonaną kazalnicę turecką. Tworzy
ona do dziś symbiozę z rokokowymi elementami wystroju.
Sytuacja Kościoła w diecezji kamienieckiej była wyjątkowo trudna;
olbrzymie zniszczenia wśród świątyń i ludności katolickiej spowodowały, że
w XVIII w. nie zdołano w pełni odtworzyć dawnej sieci parafialnej z 1. połowy
XVII w. O wielkości zniszczeń świadczą zapisy z wizytacji przeprowadzonych
w 1718 r. za rządów biskupa Stefana Rupniewskiego oraz w 1741 i 1742 r.
przez biskupa Wacława Sierakowskiego. W czasie wizji lokalnej dokonanej
w 1718 r. odnotowano całkowite zniszczenie dwudziestu ośmiu kościołów
parafialnych13, co stanowiło 40% wszystkich świątyń katolickich na Podolu.
Dźwiganie się ze zniszczeń nie rozpoczęło się od razu, przebiegało powoli
i etapami. Po ustąpieniu Turków przyszły lata wojny północnej i bunty
kozacko-chłopskie pod wodzą Palija i Samusia. W pierwszym etapie, który
rozpoczął się po 1710 r., budowane od nowa kościoły parafialne były niemal
z reguły drewniane, dopiero w drugim etapie, od ok. 1740 r., zaczęto budować
kościoły murowane, w zależności od hojności i zamożności fundatorów. Także
w pierwszym etapie podnoszono z ruin dawne kościoły murowane, moder-
nizując je, ale na nowe, z kamienia i cegły, stać było tylko dobrze uposażone
klasztory. Nawet po czterdziestu latach od opuszczenia Podola przez Turków
nadal nie zdołano odbudować ośmiu kościołów, jak wykazała wizytacja
biskupa Wacława Sierakowskiego14.
Obecny stan zachowania kościołów, odbudowanych i nowo wzniesio-
nych na Podolu w okresie późnego baroku, jest dramatyczny. Nie ocalał do
naszych czasów ani jeden kościół drewniany, a jeszcze w 1924 r. było ich
kilka (w większości zostały zastąpione murowanymi w XIX w.)15. W czasie
pierwszego rozbioru położony na zachodzie dekanat jazłowiecki znalazł się
w zaborze austriackim i po zmianie granicy diecezji w 1775 r. przeszedł do
archidiecezji lwowskiej. Klasztory: Bernardynów w Husiatynie, Dominika-
nów w Jazłowcu i Dominikanów Obserwantów w Sidorowie uległy wówczas
supresji. Wskutek trzeciego rozbioru część Podola położona za Zbruczem
została włączona do państwa rosyjskiego; Katarzyna II zniosła diecezję
kamieniecką w 1795 r. (tylko na trzy lata, bo przywrócił ją Paweł I16).
W XIX w. nastąpiła w diecezji kamienieckiej supresja wszystkich klasztorów
katolickich — w dwóch etapach: 1832 i 1864. Kościoły klasztorne stały się
wyłącznie parafialnymi lub zostały oddane prawosławnym i przebudowane
na cerkwie (m.in. kościół Karmelitów Bosych w Kamieńcu, kościół Bernar-
dynów w Jarmolińcach), ale kilka z nich rozebrano (m.in. kościół Jezuitów
w Kamieńcu w 1833 r.; il. 7, 8). Rozbiórce uległo nawet kilka kościołów
87
meczet sułtański, wzniesiono smukły minaret11. Po opuszczeniu przez Turków
Podola i Kamieńca w 1699 r., gdy do katedry powrócili katolicy, minaretu nie
zburzono, zgodnie z warunkami układu kar łowickiego, ale zwieńczono figurą
Matki Boskiej Niepokalanej depczącej półksiężyc12 (il. 3). Symbolika ideowa
transformacji minaretu była jednoznaczna. Również we wnętrzu kościoła
Dominikanów zachowano wspaniale wykonaną kazalnicę turecką. Tworzy
ona do dziś symbiozę z rokokowymi elementami wystroju.
Sytuacja Kościoła w diecezji kamienieckiej była wyjątkowo trudna;
olbrzymie zniszczenia wśród świątyń i ludności katolickiej spowodowały, że
w XVIII w. nie zdołano w pełni odtworzyć dawnej sieci parafialnej z 1. połowy
XVII w. O wielkości zniszczeń świadczą zapisy z wizytacji przeprowadzonych
w 1718 r. za rządów biskupa Stefana Rupniewskiego oraz w 1741 i 1742 r.
przez biskupa Wacława Sierakowskiego. W czasie wizji lokalnej dokonanej
w 1718 r. odnotowano całkowite zniszczenie dwudziestu ośmiu kościołów
parafialnych13, co stanowiło 40% wszystkich świątyń katolickich na Podolu.
Dźwiganie się ze zniszczeń nie rozpoczęło się od razu, przebiegało powoli
i etapami. Po ustąpieniu Turków przyszły lata wojny północnej i bunty
kozacko-chłopskie pod wodzą Palija i Samusia. W pierwszym etapie, który
rozpoczął się po 1710 r., budowane od nowa kościoły parafialne były niemal
z reguły drewniane, dopiero w drugim etapie, od ok. 1740 r., zaczęto budować
kościoły murowane, w zależności od hojności i zamożności fundatorów. Także
w pierwszym etapie podnoszono z ruin dawne kościoły murowane, moder-
nizując je, ale na nowe, z kamienia i cegły, stać było tylko dobrze uposażone
klasztory. Nawet po czterdziestu latach od opuszczenia Podola przez Turków
nadal nie zdołano odbudować ośmiu kościołów, jak wykazała wizytacja
biskupa Wacława Sierakowskiego14.
Obecny stan zachowania kościołów, odbudowanych i nowo wzniesio-
nych na Podolu w okresie późnego baroku, jest dramatyczny. Nie ocalał do
naszych czasów ani jeden kościół drewniany, a jeszcze w 1924 r. było ich
kilka (w większości zostały zastąpione murowanymi w XIX w.)15. W czasie
pierwszego rozbioru położony na zachodzie dekanat jazłowiecki znalazł się
w zaborze austriackim i po zmianie granicy diecezji w 1775 r. przeszedł do
archidiecezji lwowskiej. Klasztory: Bernardynów w Husiatynie, Dominika-
nów w Jazłowcu i Dominikanów Obserwantów w Sidorowie uległy wówczas
supresji. Wskutek trzeciego rozbioru część Podola położona za Zbruczem
została włączona do państwa rosyjskiego; Katarzyna II zniosła diecezję
kamieniecką w 1795 r. (tylko na trzy lata, bo przywrócił ją Paweł I16).
W XIX w. nastąpiła w diecezji kamienieckiej supresja wszystkich klasztorów
katolickich — w dwóch etapach: 1832 i 1864. Kościoły klasztorne stały się
wyłącznie parafialnymi lub zostały oddane prawosławnym i przebudowane
na cerkwie (m.in. kościół Karmelitów Bosych w Kamieńcu, kościół Bernar-
dynów w Jarmolińcach), ale kilka z nich rozebrano (m.in. kościół Jezuitów
w Kamieńcu w 1833 r.; il. 7, 8). Rozbiórce uległo nawet kilka kościołów