DOI article:
Kowalczyk, Jerzy: Kościoły późnobarokowe w diecezji kamienieckiej
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.22259#0091
Kościoły późnobarokowe w diecezji kamienieckiej
89
Fundatorzy odbudowywanych i nowo wznoszonych świątyń wywodzili
się spośród wyższego duchowieństwa i magnaterii, rzadziej bogatej szlachty.
Fundowanie kościołów wynikało też z obowiązków właścicieli miasteczek i wsi
(jus patronatus). Drobna szlachta i mieszczanie byli na to zbyt ubodzy.
Biskupi kamienieccy łożyli fundusze na katedrę i na kościoły w dobrach
stołowych. Pierwszy po wyzwoleniu biskup ordynariusz Jan Chryzostom
Gniński (1700—15) położył niewielkie zasługi dla diecezji, bo były to trudne
lata wojny północnej, niemniej katedrę wewnątrz i zewnątrz odnowił, co
upamiętniono na dwóch tablicach z datą 170422. W odbudowę świątyń
w diecezji duży wkład wnieśli biskupi: Stefan Rupniewski, Wacław Sierakow-
ski, późniejszy arcybiskup lwowski, oraz Mikołaj Dembowski. Stefan Rup-
niewski w ciągu zaledwie czterech lat swego pasterzowania (1711—21) stał się
„prawdziwym odnowicielem” diecezji. Ufundował dwa kościoły w dobrach
biskupich w Czerczach (1718) i Zinkowcach (1718), popierał budowę kaplic
mszalnych przy rezydencjach magnackich (wzniesiono ich ok. dziesięć), fun-
dował ołtarz główny w katedrze23 (il. 5). Wacław Sierakowski (1743—57) nie
tylko osobiście przeprowadził wizytację całej diecezji, reorganizując sieć
parafialną, ale i wydał drukiem swoje edykty i rozporządzenia24. Z kolei
Mikołaj Dembowski herbu Jelita, najdłużej urzędujący, choć nie dorównał
talentem organizacyjnym dwóm poprzednikom, ale też dobrze się przysłużył
ubogiej diecezji. „Założył w Kamieńcu seminarium, odrestaurował katedrę,
budował kościoły”, m. in. w Czarnokozińcach (1753). W katedrze z jego
fundacji zostały wykonane: ambona rokokowa i stalle, a przede wszystkim
nowa fasada oraz dzwonnica (niedokończona; il. 12). Biskup Dembowski
„Basilicae restaurator” został upamiętniony w 1754 r. przez kapitułę okazałą
tablicą z herbem Jelita nad portalem głównym katedry25 (il. 4). Również
biskupi pomocniczy zasłużyli się jako fundatorzy. Kryspin Cieszkowski
— kościół w Zińkowie, gdzie proboszczował, „odnowił i przyozdobił”, jak
świadczyła inskrypcja umieszczona w kościele26. Adam Wojna Orański,
biskup tytularny belineński, zbudował swym kosztem kościół murowany
w Hryniaczce w 1751 r.27
Wśród fundatorów magnackich znaleźli się właściciele latyfundiów na
Podolu, wojewodowie podolscy i kasztelani kamienieccy, a także starostowie:
Potoccy, Humieccy, Stadniccy, Tarłowie, Czartoryscy, Kalinowscy, Zamoyscy,
Rzewuscy, Lubomirscy28. Stefan Humiecki, wojewoda podolski (zm. 1736),
ufundował w swych dobrach kościół w Tynnej (1717 lub 1730, il. 24) i kościół
Dominikanów w Sokolcu (1723). Michał Franciszek Potocki, starosta trem-
bowelski, zasłynął hojnością na „fabryki kościelne” dominikanów i karmelitów
bosych w Kamieńcu, dbając o upamiętnienie swej szczodrobliwości tablicami
z herbem rodowym Pilawa29 (il. 14 i 21). Ordynaci Zamoyscy, którzy przez
kilka pokoleń byli starostami płoskirowskimi, fundowali kościoły w Płos-
kirowie i w Gródku. Franciszek Stadnicki, chorąży podolski, ufundował
murowany kościół w Kumanowie (1745—50). Z kolei Aleksander Stadnicki,
89
Fundatorzy odbudowywanych i nowo wznoszonych świątyń wywodzili
się spośród wyższego duchowieństwa i magnaterii, rzadziej bogatej szlachty.
Fundowanie kościołów wynikało też z obowiązków właścicieli miasteczek i wsi
(jus patronatus). Drobna szlachta i mieszczanie byli na to zbyt ubodzy.
Biskupi kamienieccy łożyli fundusze na katedrę i na kościoły w dobrach
stołowych. Pierwszy po wyzwoleniu biskup ordynariusz Jan Chryzostom
Gniński (1700—15) położył niewielkie zasługi dla diecezji, bo były to trudne
lata wojny północnej, niemniej katedrę wewnątrz i zewnątrz odnowił, co
upamiętniono na dwóch tablicach z datą 170422. W odbudowę świątyń
w diecezji duży wkład wnieśli biskupi: Stefan Rupniewski, Wacław Sierakow-
ski, późniejszy arcybiskup lwowski, oraz Mikołaj Dembowski. Stefan Rup-
niewski w ciągu zaledwie czterech lat swego pasterzowania (1711—21) stał się
„prawdziwym odnowicielem” diecezji. Ufundował dwa kościoły w dobrach
biskupich w Czerczach (1718) i Zinkowcach (1718), popierał budowę kaplic
mszalnych przy rezydencjach magnackich (wzniesiono ich ok. dziesięć), fun-
dował ołtarz główny w katedrze23 (il. 5). Wacław Sierakowski (1743—57) nie
tylko osobiście przeprowadził wizytację całej diecezji, reorganizując sieć
parafialną, ale i wydał drukiem swoje edykty i rozporządzenia24. Z kolei
Mikołaj Dembowski herbu Jelita, najdłużej urzędujący, choć nie dorównał
talentem organizacyjnym dwóm poprzednikom, ale też dobrze się przysłużył
ubogiej diecezji. „Założył w Kamieńcu seminarium, odrestaurował katedrę,
budował kościoły”, m. in. w Czarnokozińcach (1753). W katedrze z jego
fundacji zostały wykonane: ambona rokokowa i stalle, a przede wszystkim
nowa fasada oraz dzwonnica (niedokończona; il. 12). Biskup Dembowski
„Basilicae restaurator” został upamiętniony w 1754 r. przez kapitułę okazałą
tablicą z herbem Jelita nad portalem głównym katedry25 (il. 4). Również
biskupi pomocniczy zasłużyli się jako fundatorzy. Kryspin Cieszkowski
— kościół w Zińkowie, gdzie proboszczował, „odnowił i przyozdobił”, jak
świadczyła inskrypcja umieszczona w kościele26. Adam Wojna Orański,
biskup tytularny belineński, zbudował swym kosztem kościół murowany
w Hryniaczce w 1751 r.27
Wśród fundatorów magnackich znaleźli się właściciele latyfundiów na
Podolu, wojewodowie podolscy i kasztelani kamienieccy, a także starostowie:
Potoccy, Humieccy, Stadniccy, Tarłowie, Czartoryscy, Kalinowscy, Zamoyscy,
Rzewuscy, Lubomirscy28. Stefan Humiecki, wojewoda podolski (zm. 1736),
ufundował w swych dobrach kościół w Tynnej (1717 lub 1730, il. 24) i kościół
Dominikanów w Sokolcu (1723). Michał Franciszek Potocki, starosta trem-
bowelski, zasłynął hojnością na „fabryki kościelne” dominikanów i karmelitów
bosych w Kamieńcu, dbając o upamiętnienie swej szczodrobliwości tablicami
z herbem rodowym Pilawa29 (il. 14 i 21). Ordynaci Zamoyscy, którzy przez
kilka pokoleń byli starostami płoskirowskimi, fundowali kościoły w Płos-
kirowie i w Gródku. Franciszek Stadnicki, chorąży podolski, ufundował
murowany kościół w Kumanowie (1745—50). Z kolei Aleksander Stadnicki,