DOI Artikel:
Herniczek, Ewa: "Miała pogrzeb dosyć wspaniały marya...": Przedstawienia Najświętszej Panny Marii na katafalku w Leżajsku i Podkamienie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.22259#0400
398
Ewa Herniczek
dekoracyjnej balustradzie5. W scenie leżajskiej, na pierwszym planie, ukazano
okryty tkaniną stół, przy którym zebrali się apostołowie, przed nim ustawiono
naczynie z wodą święconą i zanurzonym w niej kropidłem — detali tych brak
w Podkamieniu. Obie sceny zostały umieszczone w iluzjonistycznie przed-
stawionych wnętrzach. W Leżajsku jest to jedynie fragment przestrzeni, z wido-
cznymi w tle pilastrami podtrzymującymi belkowanie, w Podkamieniu zasad-
niczą strukturę tworzą monumentalne schody, prowadzące ku swego rodzaju
balkonowi, na którym ustawiono katafalk. Na ścianie przeciwległej freskowi
leżajskiemu umieszczono scenę Narodzin Marii, zaś w przypadku sceny z Pod-
kamienia — Nawiedzenie Sw. Elżbiety. O tym, że omawiane sceny zawierają
wizerunek ciała Matki Bożej, upewnia nas nie tylko umieszczenie ich w kon-
tekście historii życia Marii, ale — w przypadku malowidła leżajskiego —
także Jej monogram, widoczny w zwieńczeniu obramowania. Na fresku leżaj-
skim ciało Marii widoczne jest w lewym profilu, w Podkamieniu — w prawym.
W ten sposób, zapewne nieprzypadkowo, w obu wersjach jest ono zwrócone
głową w kierunku ołtarza, który to przywilej przysługiwał kapłanom6. Prócz
tego ustawienie katafalku dalej lub bliżej ołtarza (w przypadku omawianych
przedstawień za każdym razem scena umieszczona została w jego bezpośrednim
sąsiedztwie) symbolizowało stan świętości, jaką zmarły osiągnął za życia7. Maria
została więc w sposób szczególny uhonorowana.
Jaka jest geneza przedstawienia wizerunku ciała Najświętszej Panny
Marii spoczywającego na katafalku? Odpowiedź nie jest prosta. Założyć
jednak można, że powstało ono prawdopodobnie jako specyficzne rozwinięcie
wcześniejszej ikonografii Zaśnięcia i Pogrzebu Marii poprzez wprowadzenie
elementów ikonografii barokowego pogrzebu bądź też jako zobrazowanie
obrzędu „pogrzebu Matki Bożej”. Omówimy więc każdą z powyższych
możliwości, nie zapominając jednak o tym, iż omawiana scena mogła zrodzić
się jako kompilacja wspomnianych zjawisk.
Tradycja mówiąca o „zaśnięciu” Najświętszej Panny, o jej pogrzebie
i o trzydniowym spoczywaniu jej ciała w grobie jest bardzo dawna8. Teksty
takie, jak apokryficzne dzieło De transitu Yirginis czyjego przeróbki dokonane
przez licznych pisarzy średniowiecza9, stały się podstawą wczesnej ikonografii
Zaśnięcia i Pogrzebu Marii10. Przede wszystkim pojawiają się tu sceny takie,
jak Zwiastowanie śmierci przez archanioła Gabriela, Pożegnanie Marii ze
zgromadzonymi przy niej apostołami, samo Zaśnięcie, następnie Przeniesienie
ciała Marii do raju lub też jednoczesne assumptio animae et corporis. Żadna
jednak ze znanych mi wcześniejszych realizacji tego tematu nie ukazuje
elementów takich, jak trumna czy katafalk, co zresztą w przypadku dzieł
średniowiecznych jest uzasadnione, trumna bowiem upowszechnia się dopiero
od XV w., a katafalk — od XVI (wiąże się to z jego antycznym rodowodem).
W tych właśnie elementach można dopatrzeć się dodatków zaczerpniętych
niejako „z natury” — z barokowej pompy pogrzebowej, znanej autorom
programów malowideł i ich twórcom11. To właśnie wieki XVII oraz XVIII
Ewa Herniczek
dekoracyjnej balustradzie5. W scenie leżajskiej, na pierwszym planie, ukazano
okryty tkaniną stół, przy którym zebrali się apostołowie, przed nim ustawiono
naczynie z wodą święconą i zanurzonym w niej kropidłem — detali tych brak
w Podkamieniu. Obie sceny zostały umieszczone w iluzjonistycznie przed-
stawionych wnętrzach. W Leżajsku jest to jedynie fragment przestrzeni, z wido-
cznymi w tle pilastrami podtrzymującymi belkowanie, w Podkamieniu zasad-
niczą strukturę tworzą monumentalne schody, prowadzące ku swego rodzaju
balkonowi, na którym ustawiono katafalk. Na ścianie przeciwległej freskowi
leżajskiemu umieszczono scenę Narodzin Marii, zaś w przypadku sceny z Pod-
kamienia — Nawiedzenie Sw. Elżbiety. O tym, że omawiane sceny zawierają
wizerunek ciała Matki Bożej, upewnia nas nie tylko umieszczenie ich w kon-
tekście historii życia Marii, ale — w przypadku malowidła leżajskiego —
także Jej monogram, widoczny w zwieńczeniu obramowania. Na fresku leżaj-
skim ciało Marii widoczne jest w lewym profilu, w Podkamieniu — w prawym.
W ten sposób, zapewne nieprzypadkowo, w obu wersjach jest ono zwrócone
głową w kierunku ołtarza, który to przywilej przysługiwał kapłanom6. Prócz
tego ustawienie katafalku dalej lub bliżej ołtarza (w przypadku omawianych
przedstawień za każdym razem scena umieszczona została w jego bezpośrednim
sąsiedztwie) symbolizowało stan świętości, jaką zmarły osiągnął za życia7. Maria
została więc w sposób szczególny uhonorowana.
Jaka jest geneza przedstawienia wizerunku ciała Najświętszej Panny
Marii spoczywającego na katafalku? Odpowiedź nie jest prosta. Założyć
jednak można, że powstało ono prawdopodobnie jako specyficzne rozwinięcie
wcześniejszej ikonografii Zaśnięcia i Pogrzebu Marii poprzez wprowadzenie
elementów ikonografii barokowego pogrzebu bądź też jako zobrazowanie
obrzędu „pogrzebu Matki Bożej”. Omówimy więc każdą z powyższych
możliwości, nie zapominając jednak o tym, iż omawiana scena mogła zrodzić
się jako kompilacja wspomnianych zjawisk.
Tradycja mówiąca o „zaśnięciu” Najświętszej Panny, o jej pogrzebie
i o trzydniowym spoczywaniu jej ciała w grobie jest bardzo dawna8. Teksty
takie, jak apokryficzne dzieło De transitu Yirginis czyjego przeróbki dokonane
przez licznych pisarzy średniowiecza9, stały się podstawą wczesnej ikonografii
Zaśnięcia i Pogrzebu Marii10. Przede wszystkim pojawiają się tu sceny takie,
jak Zwiastowanie śmierci przez archanioła Gabriela, Pożegnanie Marii ze
zgromadzonymi przy niej apostołami, samo Zaśnięcie, następnie Przeniesienie
ciała Marii do raju lub też jednoczesne assumptio animae et corporis. Żadna
jednak ze znanych mi wcześniejszych realizacji tego tematu nie ukazuje
elementów takich, jak trumna czy katafalk, co zresztą w przypadku dzieł
średniowiecznych jest uzasadnione, trumna bowiem upowszechnia się dopiero
od XV w., a katafalk — od XVI (wiąże się to z jego antycznym rodowodem).
W tych właśnie elementach można dopatrzeć się dodatków zaczerpniętych
niejako „z natury” — z barokowej pompy pogrzebowej, znanej autorom
programów malowideł i ich twórcom11. To właśnie wieki XVII oraz XVIII