DOI article:
Stępniewski, Janusz: Symbolika celtyckich głów uciętych w świetle źródeł
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.52443#0215
Janusz Stępniewski
Symbolika celtyckich głów uciętych w świetle źródeł
Dysponujemy stosunkowo obfitym materiałem dotyczącym uciętych głów* 1; są to
zarówno źródła archeologiczne i ikonograficzne, jak również pisane, obejmujące cel-
tyckie legendy oraz opowiadania, wchodzące w skład literatury średniowiecznej, także
arturiańskiej. Na ziemiach celtyckich odnaleziono bardzo wiele wizerunków głów w
kamieniu, metalu, drewnie, kości, które umieszczano w miejscach kultu, świątyniach
(w późniejszym okresie także w kościołach chrześcijańskich - poświęconych św. Bren-
danowi i innym świętym). Liczba tych przedstawień jest niewątpliwym dowodem po-
pularności motywu i związanego z nim znaczenia głowy.
Podstawową kwestią dla tego tematu, o ile nie najważniejszą, jest to, jaką głowę
w sztuce i ikonografii można uważać za obciętą. Równie dobrze można by zakwalifi-
kować wszystkie portretowe przedstawienia, zarówno w rzeźbie, jak i malarstwie, bo
mamy do czynienia z pominięciem tułowia, a z wyobrażeniem samej głowy człowieka.
Należy więc podkreślić, że źródła ikonograficzne są tymi, które nastręczają najwięcej
problemów. Wreszcie autorzy opracowań niektórych stanowisk dość swobodnie operują
owym terminem tetes coupees, który przyjął się w angielskiej i francuskiej literaturze
przedmiotu, ponieważ - prawdę powiedziawszy - każdą (lub prawie każdą) głowę moż-
na uznać za tete coupee. Dlatego też spośród znacznej ilości źródeł ikonograficznych
starałem się wybrać te, które nie pozostawiają wątpliwości. Najczęściej mamy do czy-
nienia z frontalnym przedstawieniem głowy, pozbawionej uszu, z dużym nosem, ocza-
mi sprawiającymi wrażenie zamkniętych bądź dużych otwartych, bez zarostu2.
Również związek: ludzka głowa - głowa ucięta - czaszka należy odpowiednio
zinterpretować. W jaki sposób czaszkę (jej wyobrażenia) można łączyć z dekapitacją3 i
Artykuł jest fragmentem pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem prof dr. hab. A. Wiercińskiego, przed-
stawionej w Uniwersytecie Warszawskim w 1987 roku. Artykuł został ukończony w 1989 roku. Obecnie wprowa-
dzono drobne poprawki stylistyczne, przejrzano i uzupełniono przypisy. Autor jest pracownikiem naukowym lAiE
PAN w Warszawie.
1 Brak jest nowszych opracowań, ze starszej literatury przede wszystkim: A. Reinach, Le pilier d'Antremont, RA, 4eme
serie, 20, 1912, fasc. 2, p. 216-235 (dalej: Reinach, Le pilier. idem, Les tetes coupees et les trophees en Gaule,
Revue Celtique 24, 1913 (dalej: Reinach, Les tetes.. f idem, Le rite des tetes coupees chez les Celtes, Revue histo-
rique des religions, 1913 (dalej: Reinach: Le rite...f F. Benoit, L'artprimitif mediterraneen de la Yallee du Rhóne.
La sculpture, Paris 1945, również 2. uzupełnione wydanie z 1955 roku (dalej: Benoit, L'art..f idem, L'aire medit-
erraneenne de la tete coupee, Revue des Etudes Ligures 15, 1949; idem, L'Ogmios de Lucien, la ,, Tete Coupee" et
le Cycle Mythologique Irlandais et Gallois, Ogam, vol. V, fasc. 3, nr 28 , 1953, p. 33-42 (dalej: Benoit, L'Og
mios...). Istnieje bardzo dobra praca, zbierająca większość danych archeologicznych, wydana jednak ponad 40 lat
temu: P. Lambrechts, L'exaltation de la tete dans la pensee et dans 1'art des Celtes [Dissertationes Archaeologicae
Gandenses, vol. II], Brugge 1954 . Ponadto dzieło bardzo wyczerpujące, choć ograniczone tylko do Brytanii: A.
Ross, Pagan Celtic Britain. Studies in iconography and tradition, London-New York 1967.
2 Lambrechts, op. cit., p. 19.
J Wyraz ..dekapitacja” - według Słownika wyrazów obcych pod red. J. Tokarskiego, Warszawa 1980, p. 138 - wywo-
dzący się z łaciny (decapitatió), oznacza karę śmierci przez ścięcie. W niniejszym artykule pod tym pojęciem ro-
zumiem nie tylko karę śmierci wykonaną w ten sposób, ale każde pozbawienie głowy.
215
Symbolika celtyckich głów uciętych w świetle źródeł
Dysponujemy stosunkowo obfitym materiałem dotyczącym uciętych głów* 1; są to
zarówno źródła archeologiczne i ikonograficzne, jak również pisane, obejmujące cel-
tyckie legendy oraz opowiadania, wchodzące w skład literatury średniowiecznej, także
arturiańskiej. Na ziemiach celtyckich odnaleziono bardzo wiele wizerunków głów w
kamieniu, metalu, drewnie, kości, które umieszczano w miejscach kultu, świątyniach
(w późniejszym okresie także w kościołach chrześcijańskich - poświęconych św. Bren-
danowi i innym świętym). Liczba tych przedstawień jest niewątpliwym dowodem po-
pularności motywu i związanego z nim znaczenia głowy.
Podstawową kwestią dla tego tematu, o ile nie najważniejszą, jest to, jaką głowę
w sztuce i ikonografii można uważać za obciętą. Równie dobrze można by zakwalifi-
kować wszystkie portretowe przedstawienia, zarówno w rzeźbie, jak i malarstwie, bo
mamy do czynienia z pominięciem tułowia, a z wyobrażeniem samej głowy człowieka.
Należy więc podkreślić, że źródła ikonograficzne są tymi, które nastręczają najwięcej
problemów. Wreszcie autorzy opracowań niektórych stanowisk dość swobodnie operują
owym terminem tetes coupees, który przyjął się w angielskiej i francuskiej literaturze
przedmiotu, ponieważ - prawdę powiedziawszy - każdą (lub prawie każdą) głowę moż-
na uznać za tete coupee. Dlatego też spośród znacznej ilości źródeł ikonograficznych
starałem się wybrać te, które nie pozostawiają wątpliwości. Najczęściej mamy do czy-
nienia z frontalnym przedstawieniem głowy, pozbawionej uszu, z dużym nosem, ocza-
mi sprawiającymi wrażenie zamkniętych bądź dużych otwartych, bez zarostu2.
Również związek: ludzka głowa - głowa ucięta - czaszka należy odpowiednio
zinterpretować. W jaki sposób czaszkę (jej wyobrażenia) można łączyć z dekapitacją3 i
Artykuł jest fragmentem pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem prof dr. hab. A. Wiercińskiego, przed-
stawionej w Uniwersytecie Warszawskim w 1987 roku. Artykuł został ukończony w 1989 roku. Obecnie wprowa-
dzono drobne poprawki stylistyczne, przejrzano i uzupełniono przypisy. Autor jest pracownikiem naukowym lAiE
PAN w Warszawie.
1 Brak jest nowszych opracowań, ze starszej literatury przede wszystkim: A. Reinach, Le pilier d'Antremont, RA, 4eme
serie, 20, 1912, fasc. 2, p. 216-235 (dalej: Reinach, Le pilier. idem, Les tetes coupees et les trophees en Gaule,
Revue Celtique 24, 1913 (dalej: Reinach, Les tetes.. f idem, Le rite des tetes coupees chez les Celtes, Revue histo-
rique des religions, 1913 (dalej: Reinach: Le rite...f F. Benoit, L'artprimitif mediterraneen de la Yallee du Rhóne.
La sculpture, Paris 1945, również 2. uzupełnione wydanie z 1955 roku (dalej: Benoit, L'art..f idem, L'aire medit-
erraneenne de la tete coupee, Revue des Etudes Ligures 15, 1949; idem, L'Ogmios de Lucien, la ,, Tete Coupee" et
le Cycle Mythologique Irlandais et Gallois, Ogam, vol. V, fasc. 3, nr 28 , 1953, p. 33-42 (dalej: Benoit, L'Og
mios...). Istnieje bardzo dobra praca, zbierająca większość danych archeologicznych, wydana jednak ponad 40 lat
temu: P. Lambrechts, L'exaltation de la tete dans la pensee et dans 1'art des Celtes [Dissertationes Archaeologicae
Gandenses, vol. II], Brugge 1954 . Ponadto dzieło bardzo wyczerpujące, choć ograniczone tylko do Brytanii: A.
Ross, Pagan Celtic Britain. Studies in iconography and tradition, London-New York 1967.
2 Lambrechts, op. cit., p. 19.
J Wyraz ..dekapitacja” - według Słownika wyrazów obcych pod red. J. Tokarskiego, Warszawa 1980, p. 138 - wywo-
dzący się z łaciny (decapitatió), oznacza karę śmierci przez ścięcie. W niniejszym artykule pod tym pojęciem ro-
zumiem nie tylko karę śmierci wykonaną w ten sposób, ale każde pozbawienie głowy.
215