Studia i materiały archeologiczne (14.2009)

26

Maciej Grabowski

obu reliefów. Gdy na reliefie Naksz-e Radżab I powierzchnia przedstawionych
sylwetek była polerowana jak na wcześniejszych płaskorzeźbach Ardaszira, na relie-
fie Naksz-e Radżab IV brak takiego opracowania, podobnie jak na późniejszych
monumentach Szapura (HERRMANN 1981: 155-157). Między płaskorzeźbami Naksz-e
Radżab I i IV a ostatnimi reliefami Ardaszira istnieją natomiast bardzo wyraźne różni-
ce stylistyczne. Prosty, schematyczny układ szat ustępuje bowiem miejsca skompliko-
wanym draperiom oraz elementom sprawiającym wrażenie falujących na wietrze.
Nie ulega wątpliwości, iż twórcy reliefu Naksz-e Radżab IV skorzystali z for-
muły ikonograficznej, która po raz pierwszy zastosowana została w reliefie Naksz-e
Rustam I. Omawiany relief nawiązuje do tej płaskorzeźby najpewniej również w wy-
miarze ideologicznym, poprzez tzw. scenę inwestytury dając wyraz boskiej legity-
mizacji władzy niedawno przez Szapura objętej. Brak ciał pokonanych wrogów pod
końskimi kopytami wyraźnie wskazuje, iż relief ten powstał jeszcze przed sukcesami
króla w wyprawach przeciwko Rzymianom.
Tematyka i znaczenie reliefu Naksz-e Radżab I są o wiele bardziej niejasne.
Wszystkie ukazane na nim postacie zwrócone są w prawą stronę, ku reliefowi
inwestytury Ardaszira. Dosiadający konia monarcha zajmuje prawą część reliefu, za
nim ukazano cztery nieuszeregowane popiersia, następnie trzy pełnopostaciowe
sylwetki i kolejne dwa popiersia. Wiele wskazuje na to, iż wszystkie te postaci re-
prezentują królewskich potomków. W pierwszej postaci za królewskim rumakiem,
którą ukazano od stóp do głów, rozpoznać można księcia Hormizda-Ardaszira w tia-
rze ozdobionej emblematem następcy tronu. Pośród czterech popiersi stłoczonych za
plecami króla uwagę zwraca znajdujący się najbliżej władcy wizerunek kobiety, którą
najprawdopodobniej utożsamiać można z Adur-Anahit, córką i zarazem Królową
Królowych Szapura30 (fig. 9).
Obraz ukazujący króla w otoczeniu członków rodziny i świty znany jest nam już
choćby z reliefów Firuzabad I i Naksz-e Radżab III, jednak w obu przypadkach osią
kompozycji była scena inwestytury, której brak na omawianej płaskorzeźbie. Z tego
powodu przypuszcza się, iż relief ten mógł być w jakiś sposób powiązany z dwiema
pozostałymi płaskorzeźbami królewskimi w Naksz-e Radżab (III lub IV)31.
Pierwsza zwycięska wojna Szapura z cesarstwem w latach 243-244 zainicjowała
nowy etap we wczesnosasanidzkiej płaskorzeźbie skalnej. W klifie wąwozu Tang-e

30 Adur-Anahit została rozpoznana na tej płaskorzeźbie przez V.G. Lukonina (Lukonin 1979: 17). Naj-
prawdopodobniej dwa z pozostałych popiersi przedstawionych za plecami Szapura należały do jego synów:
Szapura, króla Meszan, i Narsesa, „króla Indii, Sakastanu i Turestanu aż po brzeg Morza” (późniejszego
Króla Królów). Można sądzić, że ci dwaj, Adur-Anahit oraz następca tronu Hormizd-Ardaszir, byli ulubio-
nymi dziećmi Szapura, ponieważ inskrypcja na Kaba-e Zardoszt głosi, że „za duszę i w imię” każdego
z nich założył on ogień „Dobrej Sławy” (Back 1978: 331-335). Popiersie znajdujące się najwyżej, być
może dodane nieco później, mogło należeć do Bahrama, króla Gilan (późniejszego Króla Królów), który
we wspomnianym ustępie inskrypcji Szapura został z jakichś powodów pominięty.
31 Według V.G. Lukonina brak sceny inwestytury na tej płaskorzeźbie rekompensował relief inwestytury
Ardaszira (Naksz-i Radżab III), który znajduje się na tylnej ścianie wnęki (LUKONIN 1979: 106-107).
Natomiast według W. Hinza na omawianym reliefie monarcha mógł zostać wyobrażony podczas drogi
w asyście członków rodziny, podążając na ceremonię inwestytury z udziałem boga Ahura Mazdy,
zilustrowaną na reliefie Naksz-e Radżab IV (Hinz 1969: 137).