Studia Waweliana (16.2015)

Studia Waweliana
Tom XVI, 2015
PL ISSN 1230-3275

PIOTR M. STĘPIEŃ
DAWNE SYSTEMY OGRZEWANIA BUDOWLI WAWELSKICH

Historycy architektury i konserwatorzy zabytków
w coraz większym stopniu zwracają uwagę na techniczne
i użytkowe aspekty oraz elementy dawnych budowli
jako świadectwo historii techniki i życia codziennego
w minionych epokach. Do takich elementów należą
urządzenia do ogrzewania, a ich wartości zabytkowej
nie ogranicza się obecnie tylko do tych, które otrzymały
artystyczną oprawę.
Z uwagi na warunki klimatyczne panujące w środ-
kowej Europie budowle wawelskie przeznaczone do
zamieszkania musiały być wyposażone w urządzenia
do ogrzewania. Stopień zachowania przedromańskich
i romańskich budowli rezydencjonalnych Wawelu, ogra-
niczony niemal wyłącznie do partii fundamentowych
i piwnicznych, nie pozwala na analizę tego rodzaju
urządzeń, dlatego niniejsze omówienie należy zacząć
od budowli gotyckich1.
Ogrzewanie budowli w okresie gotyku
W wieży zwanej Łokietkową, prawdopodobnie
pochodzącej jeszcze sprzed okresu panowania tego
króla, później mieszczącej salę audiencjonalną zw.
Kurzą Nogą, znajdują się dwa kominki, które można
łączyć z gotyckimi fazami tej budowli. Kominek w po-
łudniowo-zachodnim narożu sali parteru, zw. obecnie
Kazimierzowską, w dzisiejszej formie jest rekonstruk-
cją z roku 1926 (fig. 1), jednak wykonaną w oparciu
1 Artykuł jest rozszerzoną i zaktualizowaną wersją referatu
wygłoszonego przez autora 19 października 2010 w Towarzystwie
Miłośników Historii i Zabytków Krakowa.
2 AZK PZS-Ę-I/2/2/2 (rysunek tuszem na kalce - rzut sali z
uwagami badawczymi naniesionymi pismem Z. Hendla, między
rokiem 1905 a 1914); AZK PZS-Ę-I/2/2/19 (rysunek ołówkiem
na kalce - widok pd. ściany sali zw. Kazimierzowską i sali 1 p. zw.
obecnie Alchemiąpo usunięciu tynków, sygnowany przez Jana Wil-
ka, 1920); AZK PZS-Ę-I/2/2/14 (cztery rysunki ołówkiem na kalce,
inwentaryzacja wątków ścian sali zw. Kazimierzowską, sygnowane
i datowane J.W. [Jan Wilk], 24 III 1920).

o zachowany kanał kominowy, górny element okapu
z oparciem żebra sklepiennego i ślady pozostałej części
stożkowego, ceglanego okapu, które zidentyfikowano
na południowej ścianie sali w trakcie prac badawczych
Zygmunta Hendla i Adolfa Szyszko-Bohusza (fig. 2)2.
Można zatem przyjąć, że kominek o takiej formie istniał
w tej sali od przebudowy w 3. ćwierci wieku XIV, gdy
powstało sklepienie krzyżowo-żebrowe, wsparte na
środkowym słupie. Wobec braku przekazów ikonogra-
ficznych kamienne kroksztyny i belkę podtrzymującą
okap Szyszko-Bohusz zrekonstruował zgodnie z zasa-
dami konserwatorskimi w najprostszej formie. Trudno
określić, kiedy kominek został zlikwidowany, ponieważ
Skarbiec Koronny, do którego należała ta sala, był
wyłączony z lustracji zamku. Nie ma go na planie Jana
Chrzciciela Markla z roku 1803.
W odniesieniu do kominka istniejącego w sali
I piętra3, nad salą Kazimierzowską, można przypusz-
czać, że istniał już w fazie gotyckiej i ogrzewał wielką
salę audiencjonalną zwaną Kurzą Nogą. Kominek jest
usytuowany pośrodku ściany południowej, naprzeciw
okien. Z inwentaryzacji wątków z roku 19204 wynika,
że kominek gotycki nie mógł być większy niż później-
szy - renesansowy (fig. 3). Obecne obramowanie jest
rekonstrukcją z roku 1919, wykonaną z wykorzystaniem
dwóch węgarów o dekoracji renesansowej, być może
pochodzących spoza Wawelu.
3 W czasie przebudowy renesansowej wysoką salę gotycką po-
dzielono na dwie kondygnacje, z których dolna, tj. obecnie sala na
I p., wg badań dr. A. Fischingera pełniła funkcję sypialni Zygmunta
Starego; potocznie tę salę nazywa się Alchemią i będziemy jej używać
w dalszej części artykułu, choć w świetle obecnych badań wydaje
się, że laboratorium Zygmunta III mieściło się w tej sali krótko, a
znacznie dłużej - w wieży Duńskiej. Zob. A. Fischinger, Czym
była Kurza Noga na Wawelu, Rocz. Krak. 55: 1989, s. 83-84 oraz
R. Skowron, Apartament królewski w zamku krakowskim wXVII
wieku. Analiza wstępna, Studia Waw. 5: 1996, s. 77-89.
4 AZK PZS-Ę-I/2/2/19 (zob. przyp. 2).

5