DOI Artikel:
Gwizdałówna, Jadwiga: Miasteczko wawelskie w wieku XVIII problemy urbanistyczne
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.52665#0111
Studia Waweliana
Tom XVI, 2015
PL ISSN 1230-3275
JADWIGA GWIZDAŁÓWNA
MIASTECZKO WAWELSKIE W WIEKU XVIII
PROBLEMY URBANISTYCZNE
„Urbi quam arci similior” - podobny bardziej do
miasta niż do zamku - czytamy o Wawelu w łacińskim
wydaniu Opisu Polski Andrei Cellariusa1. Opinia ta,
wyrażona już w pierwszym opisie miasta, zamieszczo-
nym w VI tomie Civitates orbis terrarum w roku 16172,
pojawia się w wielu innych publikacjach o charakterze
przewodników i relacji z podróży do Polski z wieków
XVII i XVIII3. W tym okresie Wawel zdumiewał przy-
byszów swą rozległością i różnorodnością zabudowy.
Sprawiał wrażenie małego miasta. Decydowała o tym
szczególnie zabudowa zamku dolnego w zachodniej
części wzgórza, nazwana z czasem miasteczkiem.
Założenie zamkowe składało się, zgodnie z podzia-
łem zachowanym od średniowiecza, z dwu członów
zawartych we wspólnym obwodzie murów: zamku
górnego (właściwej rezydencji królewskiej na północ-
no-wschodnim wzniesieniu skały) i położonego niżej
zamku dolnego (wielofunkcyjnej jednostki osadniczej
na usługach zamku i katedry). Oba człony były współ-
zależne i podlegały w ciągu dziejów kolejnym fazom
rozwojowym.
Bogata baza źródłowa dla Wawelu pozwala na zebra-
nie sporej wiedzy również o miasteczku i jego dziejach.
’A. Cellarius, Regni Poloniae Magniąue Ducatus Lithuaniae
Omniumąue regionum juri Polanico Subjectorum Novissima descrip-
tio..., Amsterdam 1659, s. 147.
2G. Braun, E Hogenberg, Civitates orbis terrarum. Theatri
praecipuarum totius mundi urbium liber sextus, Aimo 1617, Golonią
1617[w:]A. Essenwein,DiemittelalterlichenKunstdenkmaleder
Stadt Krakau, Leipzig 1869, Beilage VI, s. VIII.
3M.Zeillerus,NeueBeschreibungdesKonigreichsPolen und
Grofiherzogthums Lithauen, Ulm 1651, s. 89, 93, 94; J. le Labou-
reur,S.deBleranval, Relation du voyage de la roynedePologne
et du retour de Mme la mareschalle de Guebriant, Paris 1647, cyt.
w: S. Tomkowicz, Wawel, 1: Zabudowania Wawelu i ich dzieje,
TekaGKGZ4: 1908 [dalej cyt.: Tomkowicz, Wawel, 1], s. 426; P.
Albert deRochefort,(9 Polszczę za Jana Kazimierza, „Dziennik
Warszawski” 1829, nr 18, s. 291; J.E Zoll ner, Briefe iiber Schle-
Należądo niej rękopisy i druki, materiały kartograficzne
i ikonograficzne, a także dane z eksploracji archeologicz-
nych. Pewne grupy źródeł w istotny sposób umożliwiły
odtworzenie i analizę historycznej zabudowy wzgórza.
Są to przede wszystkim plany i widoki Wawelu z wieków
XVII-XIX. Duże znaczenie mają też w tym względzie
materiały pisane z tego okresu, wytworzone przez oso-
by, które były świadkami istnienia miasteczka i jego
ostatnich przemian. Źródła te mają bardzo różnorodny
charakter. Można wśród nich wyróżnić kilka zasadni-
czych grup: 1) kroniki, wspomnienia i pamiętniki; 2)
opisy topograficzne, w tym wspomniane już relacje
cudzoziemców z podróży do Polski i przewodniki po
mieście4; 3) dokumenty w postaci rachunków budowy,
inwentarzy, akt hipotecznych oraz zarządzeń administra-
cyjnych; 4) archiwalia kapitulne i kurialne.
Oto kilka wybranych przykładów, szczególnie waż-
nych dla rekonstrukcji omawianej części Wawelu.
Nastrojowa wizja miasteczka wyłania się z pamiętni-
ka kantora katedry krakowskiej - Kazimierza Kratzera5.
Precyzyjny opis zabudowy z punktu widzenia przydat-
ności obiektów do celów militarnych sporządził w roku
1798 austriacki oficer Chasteler6.
sień, Krakau, Wieliczka und die Grafschaft Glatz auf einer Reise im
Jahr 1791, cz. 1-2, Berlin 1792 u. 1793, s. 317, 322; Johann Philipp
von Carosis [...] Reisen durch verschiedene Polnische Provinzen,
mineralischen und anderen Inhalts, cz. 1, Leipzig 1781, s. 143,
fragment cyt. w: Tomkowicz, Wawel. 1, s. 427.
4 P.H. Pruszcz, Klejnoty stołecznego miasta Krakowa albo
kościoły i co w nich jest widzenia godnego, wyd. K.J. Turowski,
Kraków 1861, s. 17, 18; Emanuela Murraya Opisanie topograficzne
i filozoficzne miasta Krakowa, oprać. K. Estreicher, Rocz. Krak. 48:
1977, s. 57-130.
5 Pamiętnik kantora katedry krakowskiej, wyd. L. Siemieński,
Bibl. Warsz. 2: 1879, s. 36-51.
6 Wawel, 2: Materiały archiwalne do budowy zamku, wyd. A.
Chmiel, Teka GKGZ 5: 1913 [dalej cyt.: Chmiel, Wawel, 2],
s. 763-768.
109
Tom XVI, 2015
PL ISSN 1230-3275
JADWIGA GWIZDAŁÓWNA
MIASTECZKO WAWELSKIE W WIEKU XVIII
PROBLEMY URBANISTYCZNE
„Urbi quam arci similior” - podobny bardziej do
miasta niż do zamku - czytamy o Wawelu w łacińskim
wydaniu Opisu Polski Andrei Cellariusa1. Opinia ta,
wyrażona już w pierwszym opisie miasta, zamieszczo-
nym w VI tomie Civitates orbis terrarum w roku 16172,
pojawia się w wielu innych publikacjach o charakterze
przewodników i relacji z podróży do Polski z wieków
XVII i XVIII3. W tym okresie Wawel zdumiewał przy-
byszów swą rozległością i różnorodnością zabudowy.
Sprawiał wrażenie małego miasta. Decydowała o tym
szczególnie zabudowa zamku dolnego w zachodniej
części wzgórza, nazwana z czasem miasteczkiem.
Założenie zamkowe składało się, zgodnie z podzia-
łem zachowanym od średniowiecza, z dwu członów
zawartych we wspólnym obwodzie murów: zamku
górnego (właściwej rezydencji królewskiej na północ-
no-wschodnim wzniesieniu skały) i położonego niżej
zamku dolnego (wielofunkcyjnej jednostki osadniczej
na usługach zamku i katedry). Oba człony były współ-
zależne i podlegały w ciągu dziejów kolejnym fazom
rozwojowym.
Bogata baza źródłowa dla Wawelu pozwala na zebra-
nie sporej wiedzy również o miasteczku i jego dziejach.
’A. Cellarius, Regni Poloniae Magniąue Ducatus Lithuaniae
Omniumąue regionum juri Polanico Subjectorum Novissima descrip-
tio..., Amsterdam 1659, s. 147.
2G. Braun, E Hogenberg, Civitates orbis terrarum. Theatri
praecipuarum totius mundi urbium liber sextus, Aimo 1617, Golonią
1617[w:]A. Essenwein,DiemittelalterlichenKunstdenkmaleder
Stadt Krakau, Leipzig 1869, Beilage VI, s. VIII.
3M.Zeillerus,NeueBeschreibungdesKonigreichsPolen und
Grofiherzogthums Lithauen, Ulm 1651, s. 89, 93, 94; J. le Labou-
reur,S.deBleranval, Relation du voyage de la roynedePologne
et du retour de Mme la mareschalle de Guebriant, Paris 1647, cyt.
w: S. Tomkowicz, Wawel, 1: Zabudowania Wawelu i ich dzieje,
TekaGKGZ4: 1908 [dalej cyt.: Tomkowicz, Wawel, 1], s. 426; P.
Albert deRochefort,(9 Polszczę za Jana Kazimierza, „Dziennik
Warszawski” 1829, nr 18, s. 291; J.E Zoll ner, Briefe iiber Schle-
Należądo niej rękopisy i druki, materiały kartograficzne
i ikonograficzne, a także dane z eksploracji archeologicz-
nych. Pewne grupy źródeł w istotny sposób umożliwiły
odtworzenie i analizę historycznej zabudowy wzgórza.
Są to przede wszystkim plany i widoki Wawelu z wieków
XVII-XIX. Duże znaczenie mają też w tym względzie
materiały pisane z tego okresu, wytworzone przez oso-
by, które były świadkami istnienia miasteczka i jego
ostatnich przemian. Źródła te mają bardzo różnorodny
charakter. Można wśród nich wyróżnić kilka zasadni-
czych grup: 1) kroniki, wspomnienia i pamiętniki; 2)
opisy topograficzne, w tym wspomniane już relacje
cudzoziemców z podróży do Polski i przewodniki po
mieście4; 3) dokumenty w postaci rachunków budowy,
inwentarzy, akt hipotecznych oraz zarządzeń administra-
cyjnych; 4) archiwalia kapitulne i kurialne.
Oto kilka wybranych przykładów, szczególnie waż-
nych dla rekonstrukcji omawianej części Wawelu.
Nastrojowa wizja miasteczka wyłania się z pamiętni-
ka kantora katedry krakowskiej - Kazimierza Kratzera5.
Precyzyjny opis zabudowy z punktu widzenia przydat-
ności obiektów do celów militarnych sporządził w roku
1798 austriacki oficer Chasteler6.
sień, Krakau, Wieliczka und die Grafschaft Glatz auf einer Reise im
Jahr 1791, cz. 1-2, Berlin 1792 u. 1793, s. 317, 322; Johann Philipp
von Carosis [...] Reisen durch verschiedene Polnische Provinzen,
mineralischen und anderen Inhalts, cz. 1, Leipzig 1781, s. 143,
fragment cyt. w: Tomkowicz, Wawel. 1, s. 427.
4 P.H. Pruszcz, Klejnoty stołecznego miasta Krakowa albo
kościoły i co w nich jest widzenia godnego, wyd. K.J. Turowski,
Kraków 1861, s. 17, 18; Emanuela Murraya Opisanie topograficzne
i filozoficzne miasta Krakowa, oprać. K. Estreicher, Rocz. Krak. 48:
1977, s. 57-130.
5 Pamiętnik kantora katedry krakowskiej, wyd. L. Siemieński,
Bibl. Warsz. 2: 1879, s. 36-51.
6 Wawel, 2: Materiały archiwalne do budowy zamku, wyd. A.
Chmiel, Teka GKGZ 5: 1913 [dalej cyt.: Chmiel, Wawel, 2],
s. 763-768.
109