DOI Artikel:
Stępień, Piotr M.: Dawne systemy ogrzewania budowli wawelskich
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.52665#0012
12. Schemat pieca hypokaustycznego:
1 - komora spalania; 2 - komora akumulacyjna; 3 - szyber;
4 - kanał kominowy; 5 - kanały i otwory wylotowe do
pomieszczenia (oprać. P. Stępień)
Nazwa hipocaustum lub hypocaustum pojawiła się
w rachunkach budowy zamku z wieku XVI. W interpreta-
cji tych zapisów należy jednak zachować ostrożność, po-
nieważ została użyta do oznaczenia pomieszczenia, a nie
urządzenia grzewczego. Nie jest też pewne, czy chodzi
o pomieszczenia ogrzewane hypokaustyczme w okresie,
którego dotyczą zapisy12. W opisie budynku Seminarium
Duchownego (obecny budynek nr 7), zawartym w Liber
visitationum, sporządzonym już po przebudowie rozpo-
czętej w roku 1724 a przed 1730, nazwa hypocaustum
została użyta w odniesieniu do salki wykładowej dla
alumnów, znajdującej się na piętrze i ogrzewanej komin-
kiem („caminus satis elegans”)13. Bez wątpienia użycie
tych nazw świadczy o tradycji tego rodzaju ogrzewania.
Do niedawna jedynym, choć niepodważalnym do-
wodem na stosowanie ogrzewania hypokaustycznego na
Wawelu były płyty kamienne i ceramiczne z typowymi
otworami wylotowymi, odnalezione w gruzie i warstwach
archeologicznych, przechowywane w zbiorach wawel-
skich14 (fig. 13), a także dokumentacja niezachowanych
obiektów tego typu. Kolejnego dowodu dostarczyło
odkrycie w roku 2006 reliktów pieca hypokaustycznego
w południowo-zachodniej części budynku nr 7, tj. dawnej
rezydencji Oleśnickich zwanej Pińczów. Wyniki badań
archeologicznych tych reliktów zostały ostatnio opubli-
kowane przez Andrzeja Kuklińskiego15. Równolegle z ba-
daniami archeologicznymi Waldemar Niewalda16 i autor
prowadzili badania architektoniczne całego budynku.
Płyta kamienna z otworem wylotowym i charakte-
rystycznym zagłębieniem wokół tego otworu (fig. 14),
przypadkowo odnaleziona pod podłogą dawnego refek-
tarza na parterze budynku w poziomie starszej posadzki,
była podstawą hipotezy o istnieniu ogrzewania hypo-
kaustycznego w tej sali i wskazała na potrzebę pełnego
przebadania otoczenia. Poniżej zachowanego fragmentu
posadzki z płytą odnaleziono część sklepienia komory,
a w gruzie wypełniającym jej przestrzeń, nad wtórnym
odcinkiem sklepienia piwnicy - fragmenty drugiej płyty
z otworem wylotowym (fig. 15). Po ich zestawieniu
okazało się, że tworzą całą płytę, odpowiadającą wy-
miarami zagłębieniu (negatywowi) w posadzce. Wykop
archeologiczny w piwnicy, poniżej opisanych reliktów
na parterze, odsłonił kamienny fundament na rzucie
prostokąta, który zinterpretowano jako fundament pieca
(fig. 16). Obrysowi tego fundamentu odpowiada obrys
wtórnej, ceglanej części sklepienia piwnicy, niewątpli-
wie wykonanej po likwidacji pieca.
Znaleziska te skłoniły do przeanalizowania struktury
i funkcji niewielkich pomieszczeń piwnicznych, przy-
legających do dużej piwnicy ze wspomnianym funda-
mentem pieca. Na osi jej ściany północno-zachodniej
znajduje się otwór drzwiowy, prowadzący do wąskiej
piwniczki przy murze obronnym. Z tej piwniczki ni-
ski otwór, ujęty w piaskowcowe obramienie (fig. 17),
prowadzi do małej przestrzeni (komory), częściowo
przedzielonej ponad otworem wejściowym płaskim skle-
pieniem ceglanym na dwie części, usytuowane jedna nad
drugą. Szczegółowa analiza wątków ścian pozwoliła na
zidentyfikowanie zamurowanego otworu pomiędzy gór-
ną częścią tej komory i dużą piwnicą, w miejscu, gdzie
znajdował się piec. Przy krawędziach otworu wyraźnie
było widoczne okopcenie, co wskazuje na związek tego
otworu i komory z piecem. Poniżej wspomnianego pła-
skiego sklepienia w ścianach małego pomieszczenia są
widoczne gniazda po belkach (fig. 18).
12 Zob. też niżej uwagi o nazwach vaporarium, vaporatorium.
13 M. Bicz-Suknarowska, W. Komorowski, W.Niewal-
da, B. Bałoś, A. Fischinger, Wawel — budynek nr 7, wstępne
badania konserwatorskie, 1985, s. 107 (dokumentacja w ZKnW).
14 Obiekty kamienne w zbiorach lapidarium, nr inw. Lp.316
i Lp.317; ceramiczne w dziale ceramiki.
15 A. Kukliński, Relikty pieca typu hypocaustum odkryte na
Wawelu, Studia Waw. 15: 2013, s. 5-20.
16 W. Niewalda, S. Karczmarczyk, Prace badawczo-
-architektoniczne [w] budynku nr 7 na Wawelu w Krakowie, 2003
(dokumentacja w ZKnW); W. Niewalda, Wawel - budynek nr 7,
dokumentacja z prac badawczo-inwentaryzacyjnych detali architek-
tonicznych odkrytych przy remoncie budynku, 2007 (dokumentacja
w ZKnW).
10
1 - komora spalania; 2 - komora akumulacyjna; 3 - szyber;
4 - kanał kominowy; 5 - kanały i otwory wylotowe do
pomieszczenia (oprać. P. Stępień)
Nazwa hipocaustum lub hypocaustum pojawiła się
w rachunkach budowy zamku z wieku XVI. W interpreta-
cji tych zapisów należy jednak zachować ostrożność, po-
nieważ została użyta do oznaczenia pomieszczenia, a nie
urządzenia grzewczego. Nie jest też pewne, czy chodzi
o pomieszczenia ogrzewane hypokaustyczme w okresie,
którego dotyczą zapisy12. W opisie budynku Seminarium
Duchownego (obecny budynek nr 7), zawartym w Liber
visitationum, sporządzonym już po przebudowie rozpo-
czętej w roku 1724 a przed 1730, nazwa hypocaustum
została użyta w odniesieniu do salki wykładowej dla
alumnów, znajdującej się na piętrze i ogrzewanej komin-
kiem („caminus satis elegans”)13. Bez wątpienia użycie
tych nazw świadczy o tradycji tego rodzaju ogrzewania.
Do niedawna jedynym, choć niepodważalnym do-
wodem na stosowanie ogrzewania hypokaustycznego na
Wawelu były płyty kamienne i ceramiczne z typowymi
otworami wylotowymi, odnalezione w gruzie i warstwach
archeologicznych, przechowywane w zbiorach wawel-
skich14 (fig. 13), a także dokumentacja niezachowanych
obiektów tego typu. Kolejnego dowodu dostarczyło
odkrycie w roku 2006 reliktów pieca hypokaustycznego
w południowo-zachodniej części budynku nr 7, tj. dawnej
rezydencji Oleśnickich zwanej Pińczów. Wyniki badań
archeologicznych tych reliktów zostały ostatnio opubli-
kowane przez Andrzeja Kuklińskiego15. Równolegle z ba-
daniami archeologicznymi Waldemar Niewalda16 i autor
prowadzili badania architektoniczne całego budynku.
Płyta kamienna z otworem wylotowym i charakte-
rystycznym zagłębieniem wokół tego otworu (fig. 14),
przypadkowo odnaleziona pod podłogą dawnego refek-
tarza na parterze budynku w poziomie starszej posadzki,
była podstawą hipotezy o istnieniu ogrzewania hypo-
kaustycznego w tej sali i wskazała na potrzebę pełnego
przebadania otoczenia. Poniżej zachowanego fragmentu
posadzki z płytą odnaleziono część sklepienia komory,
a w gruzie wypełniającym jej przestrzeń, nad wtórnym
odcinkiem sklepienia piwnicy - fragmenty drugiej płyty
z otworem wylotowym (fig. 15). Po ich zestawieniu
okazało się, że tworzą całą płytę, odpowiadającą wy-
miarami zagłębieniu (negatywowi) w posadzce. Wykop
archeologiczny w piwnicy, poniżej opisanych reliktów
na parterze, odsłonił kamienny fundament na rzucie
prostokąta, który zinterpretowano jako fundament pieca
(fig. 16). Obrysowi tego fundamentu odpowiada obrys
wtórnej, ceglanej części sklepienia piwnicy, niewątpli-
wie wykonanej po likwidacji pieca.
Znaleziska te skłoniły do przeanalizowania struktury
i funkcji niewielkich pomieszczeń piwnicznych, przy-
legających do dużej piwnicy ze wspomnianym funda-
mentem pieca. Na osi jej ściany północno-zachodniej
znajduje się otwór drzwiowy, prowadzący do wąskiej
piwniczki przy murze obronnym. Z tej piwniczki ni-
ski otwór, ujęty w piaskowcowe obramienie (fig. 17),
prowadzi do małej przestrzeni (komory), częściowo
przedzielonej ponad otworem wejściowym płaskim skle-
pieniem ceglanym na dwie części, usytuowane jedna nad
drugą. Szczegółowa analiza wątków ścian pozwoliła na
zidentyfikowanie zamurowanego otworu pomiędzy gór-
ną częścią tej komory i dużą piwnicą, w miejscu, gdzie
znajdował się piec. Przy krawędziach otworu wyraźnie
było widoczne okopcenie, co wskazuje na związek tego
otworu i komory z piecem. Poniżej wspomnianego pła-
skiego sklepienia w ścianach małego pomieszczenia są
widoczne gniazda po belkach (fig. 18).
12 Zob. też niżej uwagi o nazwach vaporarium, vaporatorium.
13 M. Bicz-Suknarowska, W. Komorowski, W.Niewal-
da, B. Bałoś, A. Fischinger, Wawel — budynek nr 7, wstępne
badania konserwatorskie, 1985, s. 107 (dokumentacja w ZKnW).
14 Obiekty kamienne w zbiorach lapidarium, nr inw. Lp.316
i Lp.317; ceramiczne w dziale ceramiki.
15 A. Kukliński, Relikty pieca typu hypocaustum odkryte na
Wawelu, Studia Waw. 15: 2013, s. 5-20.
16 W. Niewalda, S. Karczmarczyk, Prace badawczo-
-architektoniczne [w] budynku nr 7 na Wawelu w Krakowie, 2003
(dokumentacja w ZKnW); W. Niewalda, Wawel - budynek nr 7,
dokumentacja z prac badawczo-inwentaryzacyjnych detali architek-
tonicznych odkrytych przy remoncie budynku, 2007 (dokumentacja
w ZKnW).
10