DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.45211#0288
Spis ilustracji
1. Hans Baluschek, Bahnhofshalle [Hala dworca], pastel, 1929 rok, Berlinische Ga-
lerie, sygn. BG-65/75.
2. Wagon cesarski skonstruowany w fabryce budowy wagonów Linke-Hofmann
(wg: Geschichte der Breslauer Actien-Gesellschaft fur Eisenbahn-Wagenbau und Ma-
schinen-Bau-Anstalt Breslau 1871/1911, Breslau, 28. Februar 1911, s. 10).
3. Lipsk, drugi Thuringer Bahnhof (1855-1856), szkic oraz rysunek Jean-Nicolas-
-Louis Duranda z 1802 roku (wg: Carroll L.V. Meeks, The RailroadStation anArchitec-
tural History, New Haven-London 1975, il. 65,66).
4. August Rosenbaum, fotografia, przed 1862 rokiem, Oddział Zbiorów Graficz-
nych Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, sygn. 7917.
5. Wagon cesarski skonstruowany w fabryce budowy wagonów Linke-Hofmann,
wnętrze jadalni (wg: Geschichte der Breslauer Actien-Gesellschaft fur Eisenbahn-Wa-
genbau und Maschinen-Bau-Anstalt Breslau 1871/1911, Breslau, 28. Februar 1911, s. 15).
6. Wagon w pociągu cesarskim skonstruowany w fabryce budowy wagonów Lin-
ke-Hofmann, wnętrze przedziału marszałka dworu, wnętrze przedziału urzędnika
dworskiego (wg: Geschichte der Breslauer Actien-Gesellschaft fur Eisenbahn-Wagen-
bau undMaschinen-Bau-AnstaltBreslau 1871/1911, Breslau, 28. Februar 1911, s. 12).
7. Hans Baluschek, Der Bahnhof [Dworzec], pastel (?), przed 1913 rokiem (wg: Georg
Brandt, Hans Baluschek, derMalerderEisenbahn, „Schlesien" 1913/1914, s. 191).
8. Hans Baluschek, Bahnpostschaffner [Konduktorpoczty kolejowej], pastel (?), przed
1913 rokiem (wg: Georg Brandt, Hans Baluschek, derMalerderEisenbahn, „Schlesien"
1913/1914,5.193).
9. Pociąg szybkobieżny „Latający Ślązak" („Fliegende Schlesier") na tle hali legnic-
kiego dworca, fotografia archiwalna. Fot. Carl Bellingrodt, po 1936 roku, Eisen-
bahn-Kurier-Verlag, Freiburg.
10. Alfred Walter, projekt konkursowy na kolorystykę Dworca Głównego we Wroc-
ławiu oraz przeciwległych kamienic, 1926/1927 rok (wg:„SchlesischerMalerbund",
r. 10, nr 15 [numer reklamowy „Das farbige Haus"], tabl. 9), Archiwum Państwowe
we Wrocławiu, sygn. AMW 15308.
11. Wrocław, Dworzec Główny, pocztówka z około 1909 roku (wg: Siegfried Bufę,
Eisenbahnen in Schlesien, Egglham-Munchen 1989, s. 120-121).
12. Gustav Heinrich von Ruffer, fotografia archiwalna (wg: Geschichte der Breslau-
er Actien-Gesellschaft fur Eisenbahn-Wagenbau und Maschinen-Bau-Anstalt Breslau
1871/1911, Breslau, 28. Februar 1911, s. 45).
13. Wrocław, Dworzec Górnośląski, fasada budynku głównego (góra), odjazd
pierwszego pociągu z Wrocławia do Oławy na tle najstarszych zabudowań dwor-
ca (środek), fasada budynku dyrekcji, widok domu urzędników od północy (dół),
litografia, 1842 rok, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, sygn. Vll-1150.
14. Wrocław, Dworzec Świebodzki, fotografia z około 1930 roku, zbiory prywatne.
15. Wrocław, Dworzec Świebodzki, wnętrze restauracji dworcowej, fotografia
z około 1900 roku, zbiory prywatne.
16. Eugen Boronow, plan Wrocławia, litografia, około 1915 roku, Muzeum Miejskie
Wrocławia, sygn. 111-530.
17. Wrocław, Dworzec Dolnośląsko-Marchijski, widok od południowego wschodu,
fotografia, przed 1909 rokiem (wg: Siegfried Bufę, Eisenbahnen in Schlesien, Eggl-
ham-Munchen 1989, s. 20).
18. Robert Geissler, Dworzec Główny we Wrocławiu, widok od północnego
wschodu, litografia, lata dziewięćdziesiąte XIX wieku, Muzeum Architektury we
Wrocławiu, sygn. MAt llla-311/22.
19. Wrocław, Dworzec Główny, fotografia założenia w trakcie budowy, przed 1857
rokiem (wg: Erich Obst, Hermann Freymark, Die Grundlagen der Verkehrsentwick-
lung Schlesiens und die Entstehung des schlesischen Eisenbahnnetzes, Breslau 1942,
il. między s. 108 a 109).
20. Wrocław, Dworzec Główny, widok od północnego wschodu, akwarela niezna-
nego autora, przed 1903 rokiem (wg: Breslau, Industrie und Handel. Ansichten nach
Aguarellen, Breslau [1903], il. 15).
21. Wrocław, Dworzec Główny, wnętrze hali obsługi pasażerów po przebudowie
z lat 1899-1904, pocztówka z 1916 roku, Oddział Zbiorów Graficznych Biblioteki
Uniwersyteckiej we Wrocławiu, sygn. 17909.
22. Wrocław, Dworzec Główny, hala peronowa, około 1910 roku (wg: Manfred Ber-
ger, Historische Bahnhofsbauten IV, Brandenburg, Pommern, Schlesien, Posen, Westpre-
ussen, Ostpreussen, Sttuttgart 1996, lustracja na okładce).
23. Wrocław, Dworzec Główny oraz przeciwległe zabudowania, fotografia sprzed
1939 roku, zbiory prywatne.
24. Wrocław, Dworzec Główny, pocztówka według fotografii G. Różańskiego, lata
sześćdziesiąte XX wieku, zbiory prywatne.
25. Wrocław, Dworzec Główny, hala peronowa. Fot. Adam Marecik, 2006.
26. Wrocław, Dworzec Główny, wejście na peron. Fot. Adam Marecik, 2006.
27. Wrocław, plac Stanisława Staszica 50, Dworzec Nadodrze, widok na budynek
główny od strony zadaszonych peronów. Fot. Mirosław Łanowiecki, 2006.
28. Wrocław, Dworzec Nadodrze, pocztówka, około 1900 roku (wg: Siegfried Bufę,
Eisenbahnen in Schlesien, Egglham-Munchen 1989, s. 161).
29. Skład pociągu Kolei Berlińsko-Frankfurckiej z 1844 roku wykazuje typowe
cechy amerykańskie: parowóz Norrisa o układzie osi 2-1-0, czteroosiowe wago-
ny pasażerskie z otwartymi pomostami (wagon pierwszej klasy ma dodatkowo
wejścia z boków). Za parowozem wagon bagażowy, na końcu wagon do prze-
wozu koni (wg: Sprawozdanie Roczne Zarządu Kolei Berlińsko-Frankfurckiej, lata
1845-1846).
30. Wiadukt kolejowy na Nysie koło Zgorzelca miał imponującą długość 470 m
i wysokość 22,5 m, grafika (wg: Siegfried Bufę, Eisenbahnen in Schlesien, Egglham-
-Munchen 1989, s. 18).
31. Konstrukcja pierwszych torów linii Wrocław-Frankfurt z 1846 roku. Szyna wy-
sokości około 8 cm i masie około 26 kg/m.b. (dziś powszechnie stosowane szy-
ny S60 mają wysokość 17,2 cm i masę 60 kg/m.b.) jest podparta pod złączami na
podłużnych podkładach, zaciosanych w „jaskółczy ogon" i mocowanych w są-
siednich podkładach poprzecznych. Zwraca uwagę brak łubków łączących szyny
(wg: W Heusinger, Handbuch furSpezielle Eisenbahntechnik, Leipzig 1871).
32. Pierwsze wagony często nie miały sprężynujących zderzaków, a jedynie drew-
niane klocki. Konstrukcja - z wyjątkiem zestawów kołowych i zawieszenia - była
w całości drewniana (na zdjęciu, jako przykład, fragment wagonu osobowego
trzeciej klasy Kolei Berlińsko-Frankfurckiej z 1843 roku), zbiory prywatne.
33. Semafor systemu Treutlera. Każde z ramion obsługuje inny kierunek ruchu.
Żaluzje tworzące ramiona są zaopatrzone w lusterka oświetlane w nocy. Z cię-
głami prowadzącymi od dźwigni nastawczej, umieszczonej bezpośrednio na
maszcie, do ramion są sprzężone czerwone przysłony latarni (wg: E. Schmitt, Das
Signalwesen, Prag 1878).
34. Hans Baluschek, Rangierer [Manewrowy], pastel (?), przed 1913 rokiem (wg: Ge-
org Brandt, Hans Baluschek, derMalerderEisenbahn, „Schlesien" 1913/1914, s. 192).
35. Parowóz towarowy nr 191, o trzech osiach napędnych, zbudowany w fabryce
A. Borsiga w 1865 roku, o nietypowym dla lokomotyw pruskich układzie z cylin-
drami maszyny parowej wewnątrz ramy. Był przeznaczony na linie o trudnym pro-
filu. Ciśnienie pary w kotle - 8,5 atmosfery, masa służbowa parowozu (bez tendra)
- 39,5 tony (wg: A. Borsig. Berlin 1837-1902. FestschriftzurFeierder5000-sten Lokomo-
tive, Tegel 1902, s. 67).
36. Znormalizowany parowóz osobowy nr 109 z 1877 roku (producent A. Borsig,
nr fabryczny 3593/1877), z bardzo licznej serii parowozów budowanych według
pierwszych pruskich norm. Ciśnienie pary - 10 atmosfer, masa służbowa (bez
tendra) - 37 ton (wg: A. Borsig. Berlin 1837-1902. Festschrift zur Feier der 5000-sten
Lokomotive, Tegel 1902, s. 66).
37. Znormalizowany parowóz towarowy z tej samej rodziny taboru, późniejszej
serii G3 (wersja według norm zrewidowanych w 1883/1884 roku, Blatt 111.2). Na Ko-
lei Dolnośląsko-Marchijskiej lokomotywy podobnych typów, które były podstawą
opracowania przedstawionego rysunku normalizacyjnego, pojawiły się w 1873
roku (rysunek normalizacyjny Zarządu Kolei Królestwa Pruskiego - Kóniglich-Preus-
sische-Eisenbahnverwaltung).
38. Węglarka z 1852 roku, o całkowicie stalowej konstrukcji, wykazuje już wiele
cech współczesnych wagonów, na przykład sprzęgi śrubowe i sprężynowe zde-
rzaki. Masa własna - 5,1 tony, ładowność aż 15 ton. Zdjęcie wykonano w latach
sześćdziesiątych XIX wieku (wg: W. Heusinger, Handbuch fur Spezielle Eisenbahn-
technik, Leipzig 1871.
39. Typowy wagon osobowy drugiej klasy z przedziałem klasy pierwszej z okresu
pierwszej normalizacji (wersja według norm zrewidowanych w 1883/1884 roku,
Blatt 1.4). U dołu pudła widoczne drzwiczki do obsługi piecyków brykietowych (ry-
sunek normalizacyjny Zarządu Kolei Królestwa Pruskiego - Kóniglich-Preussische-
-Eisenbahnverwaltung).
40. Wagon osobowy trzeciej klasy w układzie tzw. przechodnim, czyli bezprzedzia-
łowy z przejściem pośrodku (wersja według norm zrewidowanych w 1883/1884
roku, Blatt 1.2). Pod podwoziem zawieszony zbiornik gazu do lamp oświetlających
wnętrze wagonu (rysunek normalizacyjny Zarządu Kolei Królestwa Pruskiego
- Kóniglich-Preussische-Eisenbahnverwaltung).
41. Wnętrze wagonu przedziałowego z lat osiemdziesiątych XIX wieku (w prze-
kroju). Po lewej, przy ścianie czołowej, budka dla hamulcowego z korbą do ob-
296
1. Hans Baluschek, Bahnhofshalle [Hala dworca], pastel, 1929 rok, Berlinische Ga-
lerie, sygn. BG-65/75.
2. Wagon cesarski skonstruowany w fabryce budowy wagonów Linke-Hofmann
(wg: Geschichte der Breslauer Actien-Gesellschaft fur Eisenbahn-Wagenbau und Ma-
schinen-Bau-Anstalt Breslau 1871/1911, Breslau, 28. Februar 1911, s. 10).
3. Lipsk, drugi Thuringer Bahnhof (1855-1856), szkic oraz rysunek Jean-Nicolas-
-Louis Duranda z 1802 roku (wg: Carroll L.V. Meeks, The RailroadStation anArchitec-
tural History, New Haven-London 1975, il. 65,66).
4. August Rosenbaum, fotografia, przed 1862 rokiem, Oddział Zbiorów Graficz-
nych Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, sygn. 7917.
5. Wagon cesarski skonstruowany w fabryce budowy wagonów Linke-Hofmann,
wnętrze jadalni (wg: Geschichte der Breslauer Actien-Gesellschaft fur Eisenbahn-Wa-
genbau und Maschinen-Bau-Anstalt Breslau 1871/1911, Breslau, 28. Februar 1911, s. 15).
6. Wagon w pociągu cesarskim skonstruowany w fabryce budowy wagonów Lin-
ke-Hofmann, wnętrze przedziału marszałka dworu, wnętrze przedziału urzędnika
dworskiego (wg: Geschichte der Breslauer Actien-Gesellschaft fur Eisenbahn-Wagen-
bau undMaschinen-Bau-AnstaltBreslau 1871/1911, Breslau, 28. Februar 1911, s. 12).
7. Hans Baluschek, Der Bahnhof [Dworzec], pastel (?), przed 1913 rokiem (wg: Georg
Brandt, Hans Baluschek, derMalerderEisenbahn, „Schlesien" 1913/1914, s. 191).
8. Hans Baluschek, Bahnpostschaffner [Konduktorpoczty kolejowej], pastel (?), przed
1913 rokiem (wg: Georg Brandt, Hans Baluschek, derMalerderEisenbahn, „Schlesien"
1913/1914,5.193).
9. Pociąg szybkobieżny „Latający Ślązak" („Fliegende Schlesier") na tle hali legnic-
kiego dworca, fotografia archiwalna. Fot. Carl Bellingrodt, po 1936 roku, Eisen-
bahn-Kurier-Verlag, Freiburg.
10. Alfred Walter, projekt konkursowy na kolorystykę Dworca Głównego we Wroc-
ławiu oraz przeciwległych kamienic, 1926/1927 rok (wg:„SchlesischerMalerbund",
r. 10, nr 15 [numer reklamowy „Das farbige Haus"], tabl. 9), Archiwum Państwowe
we Wrocławiu, sygn. AMW 15308.
11. Wrocław, Dworzec Główny, pocztówka z około 1909 roku (wg: Siegfried Bufę,
Eisenbahnen in Schlesien, Egglham-Munchen 1989, s. 120-121).
12. Gustav Heinrich von Ruffer, fotografia archiwalna (wg: Geschichte der Breslau-
er Actien-Gesellschaft fur Eisenbahn-Wagenbau und Maschinen-Bau-Anstalt Breslau
1871/1911, Breslau, 28. Februar 1911, s. 45).
13. Wrocław, Dworzec Górnośląski, fasada budynku głównego (góra), odjazd
pierwszego pociągu z Wrocławia do Oławy na tle najstarszych zabudowań dwor-
ca (środek), fasada budynku dyrekcji, widok domu urzędników od północy (dół),
litografia, 1842 rok, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, sygn. Vll-1150.
14. Wrocław, Dworzec Świebodzki, fotografia z około 1930 roku, zbiory prywatne.
15. Wrocław, Dworzec Świebodzki, wnętrze restauracji dworcowej, fotografia
z około 1900 roku, zbiory prywatne.
16. Eugen Boronow, plan Wrocławia, litografia, około 1915 roku, Muzeum Miejskie
Wrocławia, sygn. 111-530.
17. Wrocław, Dworzec Dolnośląsko-Marchijski, widok od południowego wschodu,
fotografia, przed 1909 rokiem (wg: Siegfried Bufę, Eisenbahnen in Schlesien, Eggl-
ham-Munchen 1989, s. 20).
18. Robert Geissler, Dworzec Główny we Wrocławiu, widok od północnego
wschodu, litografia, lata dziewięćdziesiąte XIX wieku, Muzeum Architektury we
Wrocławiu, sygn. MAt llla-311/22.
19. Wrocław, Dworzec Główny, fotografia założenia w trakcie budowy, przed 1857
rokiem (wg: Erich Obst, Hermann Freymark, Die Grundlagen der Verkehrsentwick-
lung Schlesiens und die Entstehung des schlesischen Eisenbahnnetzes, Breslau 1942,
il. między s. 108 a 109).
20. Wrocław, Dworzec Główny, widok od północnego wschodu, akwarela niezna-
nego autora, przed 1903 rokiem (wg: Breslau, Industrie und Handel. Ansichten nach
Aguarellen, Breslau [1903], il. 15).
21. Wrocław, Dworzec Główny, wnętrze hali obsługi pasażerów po przebudowie
z lat 1899-1904, pocztówka z 1916 roku, Oddział Zbiorów Graficznych Biblioteki
Uniwersyteckiej we Wrocławiu, sygn. 17909.
22. Wrocław, Dworzec Główny, hala peronowa, około 1910 roku (wg: Manfred Ber-
ger, Historische Bahnhofsbauten IV, Brandenburg, Pommern, Schlesien, Posen, Westpre-
ussen, Ostpreussen, Sttuttgart 1996, lustracja na okładce).
23. Wrocław, Dworzec Główny oraz przeciwległe zabudowania, fotografia sprzed
1939 roku, zbiory prywatne.
24. Wrocław, Dworzec Główny, pocztówka według fotografii G. Różańskiego, lata
sześćdziesiąte XX wieku, zbiory prywatne.
25. Wrocław, Dworzec Główny, hala peronowa. Fot. Adam Marecik, 2006.
26. Wrocław, Dworzec Główny, wejście na peron. Fot. Adam Marecik, 2006.
27. Wrocław, plac Stanisława Staszica 50, Dworzec Nadodrze, widok na budynek
główny od strony zadaszonych peronów. Fot. Mirosław Łanowiecki, 2006.
28. Wrocław, Dworzec Nadodrze, pocztówka, około 1900 roku (wg: Siegfried Bufę,
Eisenbahnen in Schlesien, Egglham-Munchen 1989, s. 161).
29. Skład pociągu Kolei Berlińsko-Frankfurckiej z 1844 roku wykazuje typowe
cechy amerykańskie: parowóz Norrisa o układzie osi 2-1-0, czteroosiowe wago-
ny pasażerskie z otwartymi pomostami (wagon pierwszej klasy ma dodatkowo
wejścia z boków). Za parowozem wagon bagażowy, na końcu wagon do prze-
wozu koni (wg: Sprawozdanie Roczne Zarządu Kolei Berlińsko-Frankfurckiej, lata
1845-1846).
30. Wiadukt kolejowy na Nysie koło Zgorzelca miał imponującą długość 470 m
i wysokość 22,5 m, grafika (wg: Siegfried Bufę, Eisenbahnen in Schlesien, Egglham-
-Munchen 1989, s. 18).
31. Konstrukcja pierwszych torów linii Wrocław-Frankfurt z 1846 roku. Szyna wy-
sokości około 8 cm i masie około 26 kg/m.b. (dziś powszechnie stosowane szy-
ny S60 mają wysokość 17,2 cm i masę 60 kg/m.b.) jest podparta pod złączami na
podłużnych podkładach, zaciosanych w „jaskółczy ogon" i mocowanych w są-
siednich podkładach poprzecznych. Zwraca uwagę brak łubków łączących szyny
(wg: W Heusinger, Handbuch furSpezielle Eisenbahntechnik, Leipzig 1871).
32. Pierwsze wagony często nie miały sprężynujących zderzaków, a jedynie drew-
niane klocki. Konstrukcja - z wyjątkiem zestawów kołowych i zawieszenia - była
w całości drewniana (na zdjęciu, jako przykład, fragment wagonu osobowego
trzeciej klasy Kolei Berlińsko-Frankfurckiej z 1843 roku), zbiory prywatne.
33. Semafor systemu Treutlera. Każde z ramion obsługuje inny kierunek ruchu.
Żaluzje tworzące ramiona są zaopatrzone w lusterka oświetlane w nocy. Z cię-
głami prowadzącymi od dźwigni nastawczej, umieszczonej bezpośrednio na
maszcie, do ramion są sprzężone czerwone przysłony latarni (wg: E. Schmitt, Das
Signalwesen, Prag 1878).
34. Hans Baluschek, Rangierer [Manewrowy], pastel (?), przed 1913 rokiem (wg: Ge-
org Brandt, Hans Baluschek, derMalerderEisenbahn, „Schlesien" 1913/1914, s. 192).
35. Parowóz towarowy nr 191, o trzech osiach napędnych, zbudowany w fabryce
A. Borsiga w 1865 roku, o nietypowym dla lokomotyw pruskich układzie z cylin-
drami maszyny parowej wewnątrz ramy. Był przeznaczony na linie o trudnym pro-
filu. Ciśnienie pary w kotle - 8,5 atmosfery, masa służbowa parowozu (bez tendra)
- 39,5 tony (wg: A. Borsig. Berlin 1837-1902. FestschriftzurFeierder5000-sten Lokomo-
tive, Tegel 1902, s. 67).
36. Znormalizowany parowóz osobowy nr 109 z 1877 roku (producent A. Borsig,
nr fabryczny 3593/1877), z bardzo licznej serii parowozów budowanych według
pierwszych pruskich norm. Ciśnienie pary - 10 atmosfer, masa służbowa (bez
tendra) - 37 ton (wg: A. Borsig. Berlin 1837-1902. Festschrift zur Feier der 5000-sten
Lokomotive, Tegel 1902, s. 66).
37. Znormalizowany parowóz towarowy z tej samej rodziny taboru, późniejszej
serii G3 (wersja według norm zrewidowanych w 1883/1884 roku, Blatt 111.2). Na Ko-
lei Dolnośląsko-Marchijskiej lokomotywy podobnych typów, które były podstawą
opracowania przedstawionego rysunku normalizacyjnego, pojawiły się w 1873
roku (rysunek normalizacyjny Zarządu Kolei Królestwa Pruskiego - Kóniglich-Preus-
sische-Eisenbahnverwaltung).
38. Węglarka z 1852 roku, o całkowicie stalowej konstrukcji, wykazuje już wiele
cech współczesnych wagonów, na przykład sprzęgi śrubowe i sprężynowe zde-
rzaki. Masa własna - 5,1 tony, ładowność aż 15 ton. Zdjęcie wykonano w latach
sześćdziesiątych XIX wieku (wg: W. Heusinger, Handbuch fur Spezielle Eisenbahn-
technik, Leipzig 1871.
39. Typowy wagon osobowy drugiej klasy z przedziałem klasy pierwszej z okresu
pierwszej normalizacji (wersja według norm zrewidowanych w 1883/1884 roku,
Blatt 1.4). U dołu pudła widoczne drzwiczki do obsługi piecyków brykietowych (ry-
sunek normalizacyjny Zarządu Kolei Królestwa Pruskiego - Kóniglich-Preussische-
-Eisenbahnverwaltung).
40. Wagon osobowy trzeciej klasy w układzie tzw. przechodnim, czyli bezprzedzia-
łowy z przejściem pośrodku (wersja według norm zrewidowanych w 1883/1884
roku, Blatt 1.2). Pod podwoziem zawieszony zbiornik gazu do lamp oświetlających
wnętrze wagonu (rysunek normalizacyjny Zarządu Kolei Królestwa Pruskiego
- Kóniglich-Preussische-Eisenbahnverwaltung).
41. Wnętrze wagonu przedziałowego z lat osiemdziesiątych XIX wieku (w prze-
kroju). Po lewej, przy ścianie czołowej, budka dla hamulcowego z korbą do ob-
296