DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.29773#0013
WSTĘP
PRZEDMIOT, ZAKRES, METODY I ŹRÓDŁA
Tematem książki jest historia broni, przy czym termin „broń”, zgodnie z hasłem słownikowym1, obejmuje wykonane przez
człowieka przedmioty używane w walce do ataku i obrony (broń zaczepna i ochronna), ale także służące czasem innym,
niemilitamym celom. Poza bronią w grę wchodzi również oporządzenie wojskowe, składające się razem na pojęcie uzbro-
jenia2. Jeżeli jednak w ramach zakreślonych dla tej publikacji uzyskać chcemy jednolitość i przejrzystość wykładu, ograniczyć
musimy to rozległe pole, pozostawiając poza obrębem bezpośredniego zainteresowania niektóre rodzaje uzbrojenia, jak ma-
chiny bojowe, wozy bojowe, sprzęt taborowy i obozowy, chorągwie oraz wojskowe instrumenty muzyczne, skupiając nato-
miast uwagę na militariach formacji pieszych i konnych, w niewielkim stopniu uwzględniając też artylerię.
W pierwszym rzędzie zajmuje nas broń wytwarzana w Polsce, ale także i broń obca, która do rąk polskich dostawała
się bądi drogą wymiany handlowej, bądź jako dar lub zdobycz wojenna.
Pod względem chronologicznym książka obejmuje okres od początków państwa polskiego po schyłek XVIII w., bo
właśnie z końcem tego stulecia dokonała się znamienna rewolucja kładąca kres broni „dawnej” i wprowadzająca broń no-
woczesną, produkowaną seryjnie, w dużych ilościach, najpierw w manufakturach, następnie w coraz bardziej mechanizo-
wanych fabrykach.
Zasięg terytorialny poruszanej tematyki nie jest ściśle określony. Oczywistym wyznacznikiem są granice państwa pol-
skiego w każdym z omawianych okresów, ale częstokroć przyjdzie przekraczać te granice, sięgając wszędzie tam, gdzie polska
broń docierała lub skąd się wywodziła. Już od XVI w., a na pewno i wcześniej, wiele cennej broni polskiej przechodziło
w ręce obce, nie tylko jako zdobycz wojenna, częściej w postaci spadków, darów lub w wjmiku sprzedaży. Nie można napisać
historii polskiego uzbrojenia bez uwzględnienia obiektów znajdujących się dzisiaj w muzeach Wiednia, Sztokholmu, Moskwy,
Leningradu, Paryża, Drezna, Londynu i Nowego Jorku. Co więcej, nie może być mowy o poznaniu uzbrojenia polskiego
bez zaznajomienia się z historią uzbrojenia obcego, szczególnie tych narodów, z którymi Polska wchodziła stale w związki,
zarówno natury wojennej, jak i pokojowej. Problematyka broni polskiej musi więc być przedstawiona na szerokim tle zjawisk,
które równocześnie występowały na zachodzie i na wschodzie Europy, a nawet dalej, w krajach Bliskiego Wschodu. Bardziej
bowiem niż w jakiejkolwiek innej dziedzinie kultury Polska przez cały ciąg dziejów stanowiła w zakresie uzbrojenia teren
spotykania się obu wielkich przeciwstawnych kultur, określanych umownie mianem „Zachodu” i „Wschodu”. Własnym
wysiłkiem tworzyła oryginalną syntezę, niezbędną dla odparcia naporu potężnych sąsiadów. Nie byliśmy zresztą jedynym,
jak się niekiedy sądzi, państwem o charakterze granicznym. Linia przedziału pomiędzy Zachodem i Wschodem przebiegała
w różnych okresach przez różne państwa, skazując je na konieczność przybierania raz jednego, to znów drugiego stylu
uzbrojenia. Dotyczy to, jak zobaczymy, przede wszystkim Bizancjum, Rusi i Węgier.
Broń jest jedną z tych dziedzin kułtury materialnej człowieka, która w dużym stopniu decydowała o jego rozwoju. Od
czasów najdawniejszych służyła w myślistwie jako narzędzie zdobywania pożywienia i innych niezbędnych do życia su-
rowców, tiżywana była w walce zaczepnej i do obrony. W miarę postępów cywilizacji otrzymywała nowe funkcje, już nie
tylko w zakresie kultury materialnej, lecz także i duchowej. Stawała się więc symbolem mocy i panowania, znakiem władzy
i sądu, obiektem ceremonialnym, trofealnym i reprezentacyjnym, niekiedy rytualnym i magicznym. Występowała w tumie-
jach, pojedynkach, sporcie, tańcu i teatrze. Zawsze łączyła się ze sztuką, zarówno jako wynik artystycznych zabiegów, jak
i w sensie ideowym, zresztą często bywała ulubionym tematem sztuki3. W produkcji broni posługiwano się najbardziej
zaawansowaną aktualnie techniką, stosowano najwyborniejsze materiały, korzystano z pomysłów i wynalazków ludzi naj-
bardziej utalentowanych. Od jej formy, konstrukcji i odporności zależało wiele — po prostu życie ludzkie, egzystencja ple-
mienia lub narodu, zwycięstwo w wojnie zaborczej czy obronnej, a w dalszej konsekwencji rozwój i dobrobyt państwa.
Kształt artystyczny broni, jeśli wchodził w rachubę, wynikał ze stylu epoki i mody lokalnej. Oba zresztą aspekty, użytkowy
i reprezentacyjny, były ze sobą powiązane.
Nasza wiedza w zakresie bronioznawstwa, podobnie jak w innych dziedzinach kultury materialnej i artystycznej, opiera
1 Slownik języka polskiego. Pod red. W. Doroszewskiego. Warszawa 1958, s. 666, s.v. broń: „narzędzie walki, każda
rzecz służąca do obrony własnej lub do rażenia nieprzyjaciela; oręż”.
* Znaczenie terminów „uzbrojenie”, „broń” i „oporządzenie wojskowe” omówił A. Nadolski (Historia uzbrojenia w ba-
daniach nad kulturą materialną Polski średniowiecznej. „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1971, nr 4, s. 629).
• Z. Żygulski (jun.) Broń jako dzielo sztuki. Kraków 1969.
7
PRZEDMIOT, ZAKRES, METODY I ŹRÓDŁA
Tematem książki jest historia broni, przy czym termin „broń”, zgodnie z hasłem słownikowym1, obejmuje wykonane przez
człowieka przedmioty używane w walce do ataku i obrony (broń zaczepna i ochronna), ale także służące czasem innym,
niemilitamym celom. Poza bronią w grę wchodzi również oporządzenie wojskowe, składające się razem na pojęcie uzbro-
jenia2. Jeżeli jednak w ramach zakreślonych dla tej publikacji uzyskać chcemy jednolitość i przejrzystość wykładu, ograniczyć
musimy to rozległe pole, pozostawiając poza obrębem bezpośredniego zainteresowania niektóre rodzaje uzbrojenia, jak ma-
chiny bojowe, wozy bojowe, sprzęt taborowy i obozowy, chorągwie oraz wojskowe instrumenty muzyczne, skupiając nato-
miast uwagę na militariach formacji pieszych i konnych, w niewielkim stopniu uwzględniając też artylerię.
W pierwszym rzędzie zajmuje nas broń wytwarzana w Polsce, ale także i broń obca, która do rąk polskich dostawała
się bądi drogą wymiany handlowej, bądź jako dar lub zdobycz wojenna.
Pod względem chronologicznym książka obejmuje okres od początków państwa polskiego po schyłek XVIII w., bo
właśnie z końcem tego stulecia dokonała się znamienna rewolucja kładąca kres broni „dawnej” i wprowadzająca broń no-
woczesną, produkowaną seryjnie, w dużych ilościach, najpierw w manufakturach, następnie w coraz bardziej mechanizo-
wanych fabrykach.
Zasięg terytorialny poruszanej tematyki nie jest ściśle określony. Oczywistym wyznacznikiem są granice państwa pol-
skiego w każdym z omawianych okresów, ale częstokroć przyjdzie przekraczać te granice, sięgając wszędzie tam, gdzie polska
broń docierała lub skąd się wywodziła. Już od XVI w., a na pewno i wcześniej, wiele cennej broni polskiej przechodziło
w ręce obce, nie tylko jako zdobycz wojenna, częściej w postaci spadków, darów lub w wjmiku sprzedaży. Nie można napisać
historii polskiego uzbrojenia bez uwzględnienia obiektów znajdujących się dzisiaj w muzeach Wiednia, Sztokholmu, Moskwy,
Leningradu, Paryża, Drezna, Londynu i Nowego Jorku. Co więcej, nie może być mowy o poznaniu uzbrojenia polskiego
bez zaznajomienia się z historią uzbrojenia obcego, szczególnie tych narodów, z którymi Polska wchodziła stale w związki,
zarówno natury wojennej, jak i pokojowej. Problematyka broni polskiej musi więc być przedstawiona na szerokim tle zjawisk,
które równocześnie występowały na zachodzie i na wschodzie Europy, a nawet dalej, w krajach Bliskiego Wschodu. Bardziej
bowiem niż w jakiejkolwiek innej dziedzinie kultury Polska przez cały ciąg dziejów stanowiła w zakresie uzbrojenia teren
spotykania się obu wielkich przeciwstawnych kultur, określanych umownie mianem „Zachodu” i „Wschodu”. Własnym
wysiłkiem tworzyła oryginalną syntezę, niezbędną dla odparcia naporu potężnych sąsiadów. Nie byliśmy zresztą jedynym,
jak się niekiedy sądzi, państwem o charakterze granicznym. Linia przedziału pomiędzy Zachodem i Wschodem przebiegała
w różnych okresach przez różne państwa, skazując je na konieczność przybierania raz jednego, to znów drugiego stylu
uzbrojenia. Dotyczy to, jak zobaczymy, przede wszystkim Bizancjum, Rusi i Węgier.
Broń jest jedną z tych dziedzin kułtury materialnej człowieka, która w dużym stopniu decydowała o jego rozwoju. Od
czasów najdawniejszych służyła w myślistwie jako narzędzie zdobywania pożywienia i innych niezbędnych do życia su-
rowców, tiżywana była w walce zaczepnej i do obrony. W miarę postępów cywilizacji otrzymywała nowe funkcje, już nie
tylko w zakresie kultury materialnej, lecz także i duchowej. Stawała się więc symbolem mocy i panowania, znakiem władzy
i sądu, obiektem ceremonialnym, trofealnym i reprezentacyjnym, niekiedy rytualnym i magicznym. Występowała w tumie-
jach, pojedynkach, sporcie, tańcu i teatrze. Zawsze łączyła się ze sztuką, zarówno jako wynik artystycznych zabiegów, jak
i w sensie ideowym, zresztą często bywała ulubionym tematem sztuki3. W produkcji broni posługiwano się najbardziej
zaawansowaną aktualnie techniką, stosowano najwyborniejsze materiały, korzystano z pomysłów i wynalazków ludzi naj-
bardziej utalentowanych. Od jej formy, konstrukcji i odporności zależało wiele — po prostu życie ludzkie, egzystencja ple-
mienia lub narodu, zwycięstwo w wojnie zaborczej czy obronnej, a w dalszej konsekwencji rozwój i dobrobyt państwa.
Kształt artystyczny broni, jeśli wchodził w rachubę, wynikał ze stylu epoki i mody lokalnej. Oba zresztą aspekty, użytkowy
i reprezentacyjny, były ze sobą powiązane.
Nasza wiedza w zakresie bronioznawstwa, podobnie jak w innych dziedzinach kultury materialnej i artystycznej, opiera
1 Slownik języka polskiego. Pod red. W. Doroszewskiego. Warszawa 1958, s. 666, s.v. broń: „narzędzie walki, każda
rzecz służąca do obrony własnej lub do rażenia nieprzyjaciela; oręż”.
* Znaczenie terminów „uzbrojenie”, „broń” i „oporządzenie wojskowe” omówił A. Nadolski (Historia uzbrojenia w ba-
daniach nad kulturą materialną Polski średniowiecznej. „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1971, nr 4, s. 629).
• Z. Żygulski (jun.) Broń jako dzielo sztuki. Kraków 1969.
7